Ωδή στο χωροχρόνο … μιας βελανιδιάς - της Αναστασίας Ευσταθίου (*)

Πότε ένα βιβλίο θεωρείται καλό; Όταν δεν σε αφήνει να το αφήσεις από τα χέρια σου. Μου συνέβη με το μυθιστόρημα για εφήβους (και όχι μόνο) με τίτλο «Στη Σκιά της Πράσινης Βασίλισσας» της αγαπημένης Λότης Πέτροβιτς–Ανδρουτσοπούλου (Πατάκης, 2012)**. Διαβάζεται απνευστί κι ας μην είμαι, τώρα πια, έφηβη αλλά ενήλικη αναγνώστρια.

     Πρωταγωνίστρια του βιβλίου μια βελανιδιά. Όχι οποιαδήποτε βελανιδιά, αλλά η πράσινη βασίλισσα, εκείνη που φύεται εδώ και χίλια χρόνια στην αυλή του εξοχικού σπιτιού της συγγραφέα στο χωριό Τράπεζα Αχαΐας. Η βελανιδιά αφηγείται την ιστορία της σε πρώτο πρόσωπο σα να την εξομολογείται στη σιωπηλή και εργατική συγγραφέα, που έχει ρόλο στο βιβλίο, κι έχει αναλάβει να «πει» την ιστορία της με την πένα της. Με τη βοήθεια της Πέλειας της προστάτιδάς της Αμαδρυάδας, υφαίνει στο στημόνι ιστορικά γεγονότα, αλήθειες, θαμμένα μυστικά, ανικανοποίητους έρωτες και βέβαια, το διαρκή αγώνα για το καλό και το δίκιο. Ο  χρόνος κυλά αβίαστα στις σελίδες του βιβλίου τυλίγοντας και ξετυλίγοντας το κουβάρι της ιστορίας της πολύπαθης χώρας μας από τα χρόνια τα μυθολογικά, στα αρχαία κι από εκεί στα βυζαντινά έως και τα νεότερα, όπου τα πρόσωπα του παρελθόντος ίδια με τις ρίζες του δέντρου έχουν κάποια σχέση με τους κατοίκους του σπιτιού και τα πρόσωπα του βιβλίου (τα παιδιά του αγωνιστή της επανάστασης στην Αχαΐα Χαραλάμπη Ανδρούτσου, τα ανδρουτσόπουλα, δεν είναι άλλα από τα κλαδιά της οικογένειας του συζύγου της συγγραφέα Ανδρέα Ανδρουτσόπουλου).

Η διαφορά είναι στο υφάδι. Η τοπική ιστορία κατέχει σημαντικό μέρος του υφαντού, καθώς του δίνει χρώμα και το προσωπικό νόημα της δημιουργού του. Διαβάζοντας, νιώθεις ότι όλα έχουν ένα σκοπό που γίνονται. Από την άλλη,  αναγνωρίζεις την έγνοια της συγγραφέα να «περάσει» την ιστορία όχι με ύφος διδακτικό αλλά αριστοτεχνικά μέσα από τη μυθοπλασία στις νέες γενιές.

Συνάμα μια σύγχρονη έφηβη ανακαλύπτει πόσα πράγματα έχει να κάνει στις διακοπές της στην περιοχή της Αιγιάλειας μέσα από τις συζητήσεις της με τον σοφό παππού και την παρέα του, τις συναντήσεις της με τον γοητευτικό Μίλτο, ένα αγόρι της ηλικίας της, τις εξορμήσεις στην αχαϊκή ύπαιθρο και τα διηγήματα του Α. Παπαδιαμάντη, ιδιαίτερα εκείνο που αναφέρεται στη βασιλική δρυ. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου θα καταλάβει, μαζί κι εμείς οι αναγνώστες, πόσο περιπλέκονται τα πρόσωπα ακροπατώντας στην ράχη της ιστορίας και ψηλαφίζοντας τις κοινές  ρίζες με μακρινούς προγόνους.

Αναστασία Ευσταθίου

 Όταν εμπλούτιζα με στοιχεία τοπικής ιστορίας το παιδικό μου μυθιστόρημα Η Κόρη των Αιγών, αλλά και τη διαδραστική Γερακίνα δεν φανταζόμουν ότι θα ενδιέφερε τόσο πολύ τον αναγνώστη. Με την Πράσινη Βασίλισσα διαπίστωσα ότι πέρα από το ενδιαφέρον, η συγγραφέας γίνεται η καλύτερη πρεσβευτής του τόπου της, γιατί η ματιά της δε στέκεται στην επιφάνεια των πραγμάτων –σε μια απλή αφήγηση ή περιγραφή των τόπων- αλλά στην ουσία τους και ακόμα πιο βαθιά, σε εκείνο που μας διαφεύγει και καθημερινά το προσπερνάμε.  Αποκαλύπτει όχι μόνο ιστορικά στοιχεία αλλά στοιχεία τοπογεωγραφίας (τοπωνύμια, όπως Μοριάς, Χελμός, Πούντα, Γαίον, Καλάβρυτα) άρρηκτα δεμένα με την προσωπική ζωή της και τις επιλογές των ηρώων της.

      Σίγουρα ο έφηβος και όχι μόνο αναγνώστης θα ανακαλύψει «κρυμμένους θησαυρούς» στις 243 σελίδες του βιβλίου. Ο μύθος είναι τόσο έντεχνα δεμένος με το παρελθόν που πιστεύεις ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο στη ζωή μας και ότι μπορεί κι εμείς  οι αναγνώστες ή κάποιος πρόγονός μας να είχε πάρει μέρος σε κάποιο από τα γεγονότα που εξιστορούνται.

     Σε μία παρουσίαση της συγγραφέα στην Ακράτα, είχα αποκαλέσει τη γραφή της δωρική. Στο νέο της βιβλίο ο λυρισμός έχει πάρει τη θέση της λιτής έκφρασης. Η ποίηση των λέξεων, η αφηγηματική δεινότητα και η ευρηματική, θα έλεγα, αλληλουχία των γεγονότων ανάμεσα στο πραγματικό και το μυθικό σε κάνουν να υποκλιθείς με σεβασμό στην εμπειρία, την τεχνική και στη γραφή της Λότης. Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι το βιβλίο αποτελεί μια ωδή στο χωροχρόνο της βελανιδιάς που δεν είναι απλά ένα δέντρο, αλλά θα μπορούσε να είναι γυναίκα, πατρίδα, μνήμη, σύμβολο.

     Η ανάγνωση του βιβλίου με επηρέασε σε τέτοιο βαθμό που έπιασα τον εαυτό μου να κοιτάζει με άλλο μάτι μια βελανιδιά στη Ζαρούχλα, που προστάτευε με την πυκνή φυλλωσιά της το εκκλησάκι του Άι-Γιάννη του Πρόδρομου στο έμπα του χωριού και να σιγομουρμουρίζω το γνωστό τραγούδι της Μπέλου: «Δε λες κουβέντα, κρατάς κρυμμένα μυστικά και ντοκουμέντα…». 

______________________

(*) Η Αναστασία Ευσταθίου είναι συγγραφέας, εκπαιδευτικός και κριτικός

 (http://www.anastasiaefstathiou.gr/data/ ).

To κείμενό της δημοσιεύτηκε εδώ:  http://www.kalavrytanews.com/2012/09/blog-post_9588.html και

http://www.filodimos.gr/id/index.php?option=com_content&view=article&id=10300%3A2012-09-02-15-10-48&catid=1206&Itemid=1370


(**)

http://www.loty.gr/mythistorima_analyt_18.htm

http://www.i-read.i-teen.gr/book/sti-skia-tis-prasinis-basilissas
http://www.patakis.gr/ViewShopProduct.aspx?Id=610905
  

Μνήμη Κίρας Σίνου (12.3.1923 - 27.9.2007)

Σαν σήμερα, έφυγε από κοντά μας η Κίρα Σίνου, από τα παλαιότερα και εκλεκτότερα μέλη του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (www.greekibby.gr) Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Οργάνωσης βιβλίων για τη Νεότητα – ΙΒΒΥ (www.ibby.org). Γεννημένη στο Ροστόφ της Ρωσίας το 1923, από ΄Ελληνα πατέρα και Ρωσίδα μητέρα, ήρθε στην Ελλάδα 9 ετών χωρίς να γνωρίζει ελληνικά, γρήγορα όμως έμαθε τη γλώσσα και άρχισε να δημοσιεύει διηγήματα στη «Διάπλαση των Παίδων». Εκτός από τον μεγάλο αριθμό βιβλίων για παιδιά και νέους που έγραψε, μετέφρασε και πολλά ξένα βιβλία από τα γερμανικά, τα αγγλικά, τα ρωσικά και τα γαλλικά.

Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου τίμησε την Κίρα Σίνου όπως της άξιζε, με βραβεία σε βιβλία της, αλλά και με την υποβολή της υποψηφιότητάς της για τα διεθνή βραβεία ΄Αντερσεν και Λίντγκρεν,  πράγμα που αποτελεί ύψιστη τιμή για τους ΄Ελληνες συγγραφείς παιδικών κι εφηβικών βιβλίων.

Το ογκώδες και εξαιρετικά σημαντικό έργο της, καρπός πολύχρονης και αδιάκοπης δουλειάς, είναι βέβαιο ότι θα εκτιμηθεί ακόμη περισσότερο στο μέλλον, όταν με νηφαλιότητα και αντικειμενικότητα θα ερευνηθεί από τους ειδικούς και θα καταφανεί το εύρος του και το μέγεθος της προσφοράς της. Εκείνο που ήδη από χρόνια παραδέχονται όλοι είναι ότι με τα αφηγήματά της που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος και δείχνουν ολοζώντανα την αγάπη της για τη φύση, συνέβαλε ουσιαστικά στην καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης στους μικρούς  αναγνώστες. Με τα κοινωνικά της μυθιστορήματα έδωσε στίγμα ευθυκρισίας και κοινωνικής ευαισθησίας.

Με τα ιστορικά της μυθιστορήματα κατέθεσε δείγματα επίπονης δουλειάς και λαμπρά παραδείγματα ενδελεχούς και έντιμης μελέτης των απαραίτητων ιστορικών στοιχείων. ΄Ετσι, τα έργα της, χωρίς να αποκρύπτουν ή να αλλοιώνουν την κοινωνική ή την ιστορική αλήθεια, εκπέμπουν ανθρωπιά, κατανόηση κι ελπίδα για το μέλλον. ΄Οσο για τις μεταφράσεις της, είναι πασίγνωστη η υψηλή τους ποιότητα, που αρμονικά συνταιριάστηκε με την απίστευτη ποσότητα των έργων ξένης λογοτεχνίας, με τα οποία έφερε σ’ επαφή το ελληνικό αναγνωστικό κοινό.

Τα βιβλία της Κίρας θα είναι πάντοτε πολύτιμα για τις βιβλιοθήκες μας, όπως πολύτιμη ήταν και η ίδια, είτε ως φίλη, είτε ως συνεργάτης, είτε ως συνάδελφος.

Για τη ζωή και το έργο της μπορεί κανείς να διαβάσει περισσότερα στην εξαιρετική μονογραφία της ΄Ερικας Αθανασίου Κίρα Σίνου, η αγαπημένη σύντροφος των παιδικών μας χρόνων (http://www.kedros.gr/product_info.php?products_id=678)

καθώς και εδώ:

http://www.biblionet.gr/author/1671

http://waxtablets.blogspot.gr/2008/05/1851.html

http://gnosi2dim.blogspot.gr/2010/01/blog-post_4609.html
http://www.kedros.gr/writer.php?writers_id=31

Μνήμη Τατιάνας Σταύρου (1899-24.9.1990)

Υπάρχουν πρόσωπα που ο θάνατος διόλου, θαρρείς, δεν τα αφορά. Σ’ αυτά ανήκε η Τατιάνα Σταύρου, με την πενηντάχρονη ζωηρή παρουσία της στα Ελληνικά Γράμματα. Και το αποδείκνυε με την ολοζώντανη, θαρραλέα, ενεργή συμμετοχή της στη ζωή. Ο θάνατος έπαιρνε πάντοτε άλλους – συγγενείς, φίλους, συνεργάτες, συναδέλφους μικρότερους ή μεγαλύτερους... Εκείνη, ενενήντα τόσα χρόνια, δεν τολμούσε να την αγγίξει. Κι όταν τόλμησε τελικά, το Σεπτέμβρη του 1990, πάλι όσοι τη γνώριζαν είχαν την αίσθηση πως είναι αδύνατο να μην υπάρχει η Τατιάνα Σταύρου· ασύλληπτο να μην μπορεί κανείς να τη βρει στο πνιγμένο με βιβλία μικρό της διαμέρισμα, στην οδό ΄Εβρου 4· ή να μην τη δει το Δεκέμβρη στον «Παρνασσό» να απονέμει λογοτεχνικά βραβεία σε έργα για παιδιά και νέους.

Αίθουσα «Παρνασσός»,
απονομή βραβείων Γυν. Λογοτεχνικής Συντροφιάς,
Δεκέμβρης 1979.

Πιο έντονα το ένιωσαν αυτό το «ασύλληπτο» όσοι πάσχιζαν και πασχίζουν για την παιδική λογοτεχνία με μιαν αγάπη κι ένα πάθος που εκείνη πρώτη ξεσήκωσε, από το 1958, και συνέχισε να εμπνέει με τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Για όλους εκείνους, η Τατιάνα Σταύρου μένει πάντα ζωντανή. «Το καλοκαίρι πέρασε» το 1990 παίρνοντας μαζί του το σεβαστό πρόσωπό της· όμως η άνοιξη έρχεται και ξανάρχεται ασταμάτητα για την Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία. Γιατί τα θεμέλια που της έστησε με τη θαρρετή της στάση, τη σθεναρή υποστήριξή της και τον μόχθο της τον προσωπικό, κανένας θάνατος δεν τ’ απειλεί.

(από κείμενό μου που δημοσιεύτηκε τον Νοέμβρη του 1990, στο περιοδικό ΕΥΘΥΝΗ, τεύχος 227, στην ενότητα «Χαράγματα για την Τατιάνα Σταύρου», σελ. 553-555).

Εκτενές βιογραφικό της Τατιάνας Σταύρου υπάρχει στο αρχείο

 του ΕΚΕΒI.http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=462&t=2388

Μνήμη Γιώργη Κρόκου (1916 - 19.9.1997)

Γιώργης Κρόκος

Στις 19.9.1997, αποχαιρετήσαμε οριστικά τον ποιητή, το δάσκαλο και μουσικό που λάμπρυνε με την ευγενική του παρουσία και το πολύτιμο έργο του τα Γράμματα της πατρίδας μας και πλούτισε ανεπανάληπτα την παιδική μας λογοτεχνία. Βιογραφικά του στοιχεία μπορεί εύκολα να βρει κανείς, ο ίδιος όμως προτιμούσε να δημοσιεύει στα βιβλία του αυτό το «αυτοβιογραφικό σημείωμα»:

Γεννήθηκα στη Χίο.

Η πρώτη μου ανάσα ήτανε μαστίχα.

Όταν πρωτάνοιξα τα βλέφαρα,

Είδα λουλούδια.

Ακόμη πιστεύω πως ήτανε μάτια,

που με μάθαιναν πώς να χαμογελώ.

Στην αγκαλιά της μάνας μου έμαθα χορό.

Αργότερα τον τελειοποίησα στο κύμα.

Είδα τα δέντρα και στάθηκα ολόρθος.

Είδα τα ρυάκια κι έμαθα να τρέχω.

Άκουσα τα κελαηδοπούλια και τραγούδησα.

Είδα το νυχτερινό ουρανό περβόλι

με τ’ αστέρια μανταρίνια στα κλαδιά τους.

Ύψωσα το χέρι να τα πιάσω

κι όλα χαμήλωσαν ίσως να τα φτάσω.

Για γειτονιά είχα ανοιγμένες αγκάλες.

Η μάνα μου ήταν αδερφή του ήλιου.

Ο Πατέρας μου πουλούσε την ομορφιά πραμάτεια.

Με τη Μικρασιατική καταστροφή

Άρχισα να μπερδεύω τους αγίους των εκκλησιών

με τους πρόσφυγες.

Καταστραφήκαμε
κι αντίς να χαθώ, γίνηκα πολίτης όλου του κόσμου.

Για να μη μου κολαστεί ο παιδικός παράδεισος, τον φυλάω μες στην

καρδιά μου.

Αυτός με βοηθά

Και μοιράζω την ψυχή μου τραγούδι

από χείλη σε χείλη.

Τραγουδάτε με.

Περισσεύω για όλους.



Στη γιορτή του Κύκλου του Ελλ. Παιδικού Βιβλίου
 για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου 2.4.1989.
Από αριστερά: Κ.Π. Δεμερτζής, Ξένη Κερασιώτη, Γιώργης Κρόκος,
 Λότη Πέτροβιτς, Ρένα Καρθαίου, Αλεξάνδρα Πλακωτάρη. 

Με αγάπη

Γιώργης Κρόκος

Πέρασαν τόσα χρόνια από το θάνατό του, όμως οι φίλοι και οι συνάδελφοι που τον αγάπησαν, τον θαύμασαν και διδάχτηκαν από τη σοφία και την τέχνη του, νιώθουν πως ο Γιώργης Κρόκος δεν έπαψε να είναι κοντά τους. Ζει, υπάρχει με το έργο του, όπως κι ο ίδιος το είχε πει με κάποιους από τους στίχους του:

Υπάρχω στην  ποίηση.

΄Οταν εκείνη πεθαίνει,

φτάνουν τα συντέλεια του κόσμου...

΄Οσοι ζουν χίλια χρόνια στην κάθε στιγμή τους,

θα με νιώσουν πως σπέρνω στιγμές

να θερίζουν αιώνες

και θα λένε πως είμαι προζύμι της χαράς τους.

Αγαπώ τις αγάπες.

Τους ανήκω

και υπάρχω.

(βλ. επίσης: http://kallimasia.blogspot.gr/p/blog-page_17.html)

Το παραμύθι - Ενα λογοτεχνικό είδος που δεν πεθαίνει ( Β' Μέρος)

(συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση
 http://lotypetrovits.blogspot.gr/2012/09/i-i-i-i_15.html)

Είτε από ανώνυμους είτε από επώνυμους λοιπόν αναπόφευκτα "τα παραμύθια βαθμιαία μεταμορφώνονται", όπως δηλώνει κι ο ρώσος λαογράφος Vladimir Prοpp[1], που υποστηρίζει ότι τα μόνα σταθερά στοιχεία είναι "οι λειτουργίες των δρώντων προσώπων" (31 συνολικά) και οι ρόλοι των δρώντων προσώπων (7 συνολικά). Και η θεωρία του, μολονότι έκλεισε κιόλας 60 χρόνια και προκάλεσε την έντονη διαμάχη του με τον διάσημο εθνολόγο Κλωντ Λεβί-Στρoς[2], δεν παύει να θεωρείται εξαιρετικά σημαντική ως τις μέρες μας.

            Οι διαμάχες των ειδικών ωστόσο και ειδικότερα των ψυχιάτρων και των ψυχολόγων δεν είναι, βέβαια, εδώ το κύριο θέμα μου. Αν ανέφερα ένα δυο απ' αυτές ήταν για να υπογραμμίσω μερικά πράγματα που, αν και γνωστά, συχνά λησμονούνται. Δηλαδή ότι:

α)  Δεν υπάρχει μία και μόνη αυθεντική, γνήσια  μορφή των παραμυθιών [3].

β) Οι παραμυθάδες ανά τους αιώνες αισθάνονταν την ανάγκη να λένε με το δικό τους τρόπο τα παραμύθια που άκουγαν από τους προγενεστέρους, προσθέτοντας ή αφαιρώντας στοιχεία κατά την κρίση και τη διάθεσή τους. 'Οπως μάλιστα έχουν παρατηρήσει οι λαογράφοι, ακόμα κι ο ίδιος παραμυθάς σπάνια διηγόταν δυο φορές ένα παραμύθι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τις ίδιες λεπτομέρειες. Και είναι απόλυτα φυσικό αυτό, αφού το παραμύθι, ως έργο τέχνης που απέβλεπε κατά κύριο λόγο στην ικανοποίηση του κοινού, δεν μπορούσε παρά να επηρεάζεται από την ένταση της αγαπητικής σχέσης που δημιουργόταν κάθε φορά μεταξύ παραμυθά και ακροατών.

γ) Την αυθόρμητη αυτή διάθεση των παραμυθάδων -το δικαίωμά τους μάλλον- να αναδημιουργούν τα παραμύθια που είχαν φτάσει ως αυτούς από το παρελθόν δε σκεφτόταν κανείς να τους το αμφισβητήσει.

            Οι τρείς αυτές αλήθειες αποδεικνύουν άδικη την υποτίμηση των συγχρόνων δημιουργών από τον Bettelheim. Και δίκαια του καταλογίζει ο Tucker ότι ενώ αποδέχεται ανεπιφύλακτα ως πολύτιμα για τα παιδιά όλα τα παλιά λαϊκά παραμύθια, με τη μορφή βέβαια που προτιμά, κατηγορεί συλλήβδην όλα τα σύγχρονα - "έντεχνα" τα αποκαλούμε, ίσως όχι ορθά, αφού το παραμύθι πάντα ήταν τέχνη- αλλά και γενικότερα την παιδική λογοτεχνία, και μάλιστα χωρίς αποδείξεις για τις υποτιθέμενες αδυναμίες της. Τα μόνα παραδείγματα που αναφέρει, για να στηρίξει την καταδίκη του, είναι δύο αγγλικά παιδικά βιβλία του 1946 και του 1954. Ούτε τον απασχολεί το γεγονός, ότι πολλά από τα παγκόσμια αριστουργήματα της παιδικής λογοτεχνίας, αν αναλυθούν, αποδεικνύονται απόγονοι των παλιών παραμυθιών, δομημένα πάνω στη βασική πλοκή τους, την οποία επενδύουν με πιο σύγχρονα και πιο ανθρώπινα στοιχεία. Χτυπητά παραδείγματα δύο έργα του Ντίκενς: Ο 'Ολιβερ Τουίστ είναι ένα είδος αρσενικής Σταχτοπούτας, ενώ οι Μεγάλες Προσδοκίες θυμίζουν σε πολλά το παραμύθι Η Πεντάμορφη και το Τέρας [4].

            Η γενική και χωρίς επαρκή τεκμηρίωση απόρριψη της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας από τον Bettelheim δείχνει μάλλον την άγνοιά του γύρω από το τι γράφτηκε για τα παιδιά, από τον καιρό που ήταν εκείνος παιδί. Αυτός φαίνεται να είναι τελικά ο μόνος λόγος για την αρνητική του στάση έναντι μιας λογοτεχνίας που αναμφίβολα αρέσει στα παιδιά, αφού γνωρίζει άνθηση παγκόσμια [5], προφανώς γιατί καλύπτει άλλες, σύγχρονες ανάγκες τους.

            Ας μην ξεχνάμε ύστερα ότι σύμφωνα με τις απόψεις επιφανών παιδαγωγών και ειδικών, όπως η  Maria Mοntessοri, και άλλων νεοτέρων, τα παλιά λαϊκά παραμύθια με τα πολλά μαγικά και τρομαχτικά στοιχεία είναι καλύτερα να αποφεύγονται στα παιδιά κάτω των επτά χρονών, που δυσκολεύονται ακόμα να ξεχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό. Iστορίες όμως και απλά παραμύθια χρειάζονται και τα μικρότερα παιδιά. 'Αλλωστε, σύμφωνα μ' έναν παλιό ευρύτερο ορισμό [6], στα παραμύθια περιλαμβάνονται όχι μόνον οι ιστορίες με μαγικά στοιχεία αλλά κι εκείνες όπου συμβαίνει απλώς κάτι εξαιρετικό ή παράδοξο -κι αυτό κάποτε μπορεί να είναι η κουταμάρα και μόνο κάποιων προσώπων.          

            Χρειάζονται λοιπόν και τ' απλά παραμύθια που να έχουν αμεσότερη σχέση με όσα ζουν και αντιμετωπίζουν τα μικρά παιδιά στον κόσμο τον σημερινό [7]. Οι ιστορίες αυτές δεν μπορεί παρά να δημιουργούνται  -ή να αναπλάθονται- από σύγχρονους παραμυθάδες.

            Δεν αμφισβητείται βέβαια ότι παραμυθάδες σαν τους παλιούς, που είχαν κληρονομημένο έναν τεράστιο  πλούτο από ιστορίες και τις διηγούνταν προφορικά με τρόπο θαυμαστό, δεν υπάρχουν πια. Οι ιστορίες που έλεγαν, όπως τις είχαν ακούσει αλλά κι όπως τις είχαν μεταπλάσει, βρίσκονται πια καταγραμμένες σε συλλογές, ταξινομημένες, φυλαγμένες ευλαβικά από εθνολόγους και λαογράφους. Ωστόσο, όπως έχει εύστοχα παρατηρήσει Ούγγρος μελετητής, η παράδοση της αφήγησης δεν μπορεί έτσι να συνεχιστεί, όπως δεν μπορούν τα βαλσαμωμένα πουλιά κάποιου μουσείου να γεννήσουν αυγά. Γι' αυτό η αφήγηση συνεχίζεται με τις ιστορίες που γράφονται. Ο γραπτός λόγος, παρόλο που παρουσιάζει μια ιστορία με σταθερή μορφή, ενεργοποιεί τη φαντασία του αναγνώστη, όπως ενεργοποιούσε κάποτε η προφορική αφήγηση τη φαντασία του ακροατή[8]. 'Αλλωστε, όπως σημειώνει Βρετανίδα καθηγήτρια: "η προφορική παράδοση εμπλουτιζόταν από πολύ παλιά, καθώς η ιστορίες περνούσαν στο γραπτό λόγο ή ξαναλέγονταν από ειδικούς αφηγητές, βάρδους ή πλανόδιους ποιητές" [9].

            Σύμφωνα με άλλον αξιόλογο μελετητή [10], η ομορφιά των παραμυθιών βρίσκεται στον ηθικό τους κώδικα και την ατράνταχτη πίστη που εμπνέουν στην τελική νίκη του καλού και της αγάπης έναντι του μίσους [11]. Βέβαια, συνεχίζει, όλα τα παραδοσιακά παραμύθια δεν είναι κατάλληλα για παιδιά, γιατί δε δημιουργήθηκαν γι' αυτά. [12]  'Ετσι, χρειάζεται μια προσεκτική επιλογή. Από την άλλη μεριά, τα παλιά παραμύθια δεν παρέχουν καμιά πληροφορία για το σύγχρονο κόσμο (...). Από μια τέτοια ανάγκη αναπτύχθηκαν τα σύγχρονα παραμύθια, που είτε εισάγουν νέα στοιχεία στα παραδοσιακά πλαίσια, είτε παρουσιάζουν χαρακτήρες παραδοσιακών παραμυθιών σε σύγχρονες, συχνά κωμικές καταστάσεις, είτε, κρατώντας το μαγικό στοιχείο, ασχολούνται με εντελώς σύγχρονα θέματα και πλάθουν σύγχρονους χαρακτήρες. Ο βασικός παραδοσιακός κώδικας ωστόσο παραμένει.

            Ας παραδεχτούμε λοιπόν ότι οι παραμυθάδες κάθε εποχής μπορεί να πεθαίνουν, το παραμύθι όμως ζει πάντα και βασιλεύει, με διαρκή ανανέωση των κυττάρων του και με τις αναπόφευκτες μεταβολές που επέρχονται σε κάθε ζωντανό οργανισμό. 'Ετσι, υπάρχει πάντα και ως διαρκής πρόκληση για έρευνα και μελέτη. Και -το κυριότερο- υπάρχει πάντα για να βοηθά τα παιδιά να βρίσκουν νόημα στη ζωή τους. Γι' αυτό το νόημα άλλωστε μιλούσε και ο Bettelheim όταν έγραφε: "Εάν ελπίζουμε ότι θα ζήσουμε όχι μόνο για το σήμερα αλλά με πραγματική συνείδηση της ύπαρξής μας, τότε η πιο μεγάλη ανάγκη και το πιο δύσκολο επίτευγμά μας είναι να βρούμε νόημα στη ζωή μας (...) Για να βρει κανείς βαθύτερο νόημα, πρέπει να γίνει ικανός να ξεπεράσει τα στενά όρια μιας εγωκεντρικής ύπαρξης και να πιστέψει ότι θα συμβάλει σημαντικά στη ζωή... Μόνο η ελπίδα για το μέλλον μπορεί να μας στηρίζει στις αντιξοότητες που αναπόφευκτα αντιμετωπίζουμε" [13].

       Αν τώρα έχει αξία και η προσωπική μαρτυρία ενός σύγχρονου λάτρη των παραμυθιών -παλιών και νέων- που συμβαίνει να είναι και συγγραφέας, δηλαδή τωρινός παραμυθάς, θα σας ενδιαφέρει ν' ακούσετε και τούτο: Στην μικρή παιδική μου ηλικία, που πέρασε μέσα στη δίνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και των άλλων δεινών του τόπου μας, νόημα στη ζωή μου δεν έδωσε ούτε η Σταχτοπούτα ούτε η Κοκκινοσκουφίτσα ούτε η παρέα τους, που λίγο, πολύ λίγο κινούσαν το ενδιαφέρον μου.

     Στα φοβερά εκείνα χρόνια, το παραμύθι που έδωσε νόημα στη ζωή μου ήταν το Παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα -ένα παραμύθι του αιώνα μας, όπου μολονότι τα μαγικά στοιχεία είναι σχεδόν ανύπαρκτα, εύκολα ανιχνεύει κανείς πολλές από τις "λειτουργίες των δρώντων προσώπων" ή τους "ρόλους" που καθόρισε ο Προπ. Ακόμα και σήμερα λοιπόν, όταν νιώθω να ξεθωριάζει το νόημα της ζωής, εκείνο ξαναδιαβάζω για παρηγοριά και ψυχική ανακούφιση. Μου ενισχύει ακριβώς την πίστη που χρειάζεται, σύμφωνα με τον Βettelheim: 'Οτι ο μόνος δρόμος για πνευματική ελευθερία και ψυχική πληρότητα είναι η έξοδος από τον εγωιστικό εαυτό και το ενδιαφέρον για τον πλησίον και τα κοινά. Δηλαδή ο δρόμος που διάλεξε ο Συνετός Β'. Τότε ξαναγυρίζει το κέφι μου για τη ζωή.

            Και τότε είναι που συλλογίζομαι το τέλος του Bettelheim. 'Εγραφε στο βιβλίο του: "Πολλοί άνθρωποι έχασαν τη διάθεση για τη ζωή και σταμάτησαν την προσπάθεια, επειδή τους ξέφυγε το νόημά της" [14] Σκέφτομαι με θλίψη ότι αυτό ακριβώς πρέπει να συνέβη και σε κείνον. Κατανοώ βαθιά την απελπισία που ήταν επόμενο να του προκαλέσει μια βαριά, επώδυνη, ανίατη ασθένεια. Κι αντιμετωπίζω με βαθύ σεβασμό το δικαίωμα ενός ανθρώπου που υποφέρει φριχτά να μη θέλει άλλο να ζήσει. Αναρωτιέμαι μονάχα αν θα γινόταν ν' αντισταθεί στον πειρασμό να θέσει τέρμα στη ζωή του, αν κάποιος βρισκόταν κοντά και του διάβαζε παραμύθια.

 Αν είχα αυτό το προνόμιο να βρίσκομαι δίπλα του σε κείνες τις δύσκολες στιγμές, θα του διάβαζα ένα μικρό παραμυθάκι αφρικάνικο, Τ' όνειρο του Γιόμο[15], που το ξανάγραψα με το δικό μου τρόπο. 'Οχι πως πιστεύω ότι θα τον απέτρεπα έτσι από την αυτοκτονία. Τούτη η ιστοριούλα όμως μπορεί να τον έκανε, έστω και για λίγο, να χαμογελάσει. Να παραδεχτεί ότι ένα παραμύθι, ακόμα και παραλλαγμένο, μπορεί πάντα ν' ανακουφίζει. Γιατί με το συμβολισμό της θα του θύμιζε ότι τα πνευματικά δημιουργήματα δεν απειλούνται από υλική φθορά, ούτε από θάνατο. Σαν τις επιστημονικές θεωρίες που ακόμα κι όταν αντικρούονται ή ξεπερνιούνται, αποτελούν πάντα μια πολυτιμότατη προσφορά -όπως η δική του, για την οποία θα του είμαστε πάντα ευγνώμονες. 'Η σαν τα παραμύθια που δεν πεθαίνουν ποτέ.

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.27/1992
Περιλαμβάνεται στο βιβλίο                   "'Οπως και στ' αηδόvια..." - Για τηv παιδική λoγoτεχvία χωρίς ψευδαισθήσεις. Πατάκης, 1995

         

 Σημειώσεις:

---

[1].  Βλ. Β.Γ. Προπ: Μορφολογία του παραμυθιού, ο.π. σ.97.

[2].  Ο.π., σελ. 207-277.

[3].  Ενδιαφέρουσες απόψεις για την προέλευση, τον τρόπο της διάδοσης και τη σημασία των παραλλαγών των παραμυθιών περιέχουν και τα βιβλία του Αμερικανού μελετητή Jack Zipes BREAKING THE MAGIC SPELL - Radical Theοries οf Fοlk and Fairy Tales, Austin, Uniνersity οf Texas Press,1979 και FAIRY TALES AND THE ART ΟF SUBVERSIΟN - The Classical Genre οf Children and the Prοcessing οf Ciνilizatiοn, Lοndοn, Methuen, 1985.

[4].  Βλ. το άρθρο του Ν. Τucker: Dr Bettelheim and Enchantment, ο.π., σελ. 40 και 41.

[5].  Βλ. Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου  Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Καστανιώτης 1990, σελ. 13-40. Επίσης Β.Δ. Αναγνωστόπουλου  Τάσεις και Εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982, 8η 1990. Του ίδιου: Η Ελληνική παιδική λογοτεχνία κατά τη μεταπολεμική περίοδο (1945-1958), Αθήνα, Καστανιώτης, 1991.

[6].  Jοseph Jacοbs, Preface tο ENGLISH FAIRY TALES, 1890, σελ. νiii.

[7].  Βλ. και την εισήγηση του Ανδρέα Κέδρου στο 15ο Συνέδριο της IΒΒΥ (Αθήνα 1976), τα πρακτικά του οποίου εκδόθηκαν στο Μόναχο το 1977 (τίτλος: Fairy Tale and Pοetry Tοday) στις σελ. 23-31. Επίσης, Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983,σελ.18-23. Για τη συμβολή των συγχρόνων παραμυθιών στην αντιμετώπιση ψυχολογικών προβλημάτων των παιδιών βλ. και το άρθρο της Αθηνάς Ανδρουτσοπούλου Παιδί, οικογένεια και βιβλιοθεραπεία, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ τ.35, Φθινόπωρο 1994. Ειδικότερα για την καταπολέμηση της κατάθλιψης των παιδιών βλ. Jοan Fassler Helping Children Cοpe - Mastering Stress Thrοugh Bοοks and Stοries, N. Yοrk, Τhe Free Press, 1978.

[8].  Βλ. εισήγηση του Βalazs Vargha  Τhe rοle οf the media  στο 18ο Συνέδριο της IΒΒΥ  Stοry in the Child's Changing Wοrld, ο.π. σελ.41-47, και Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, ο.π .σελ.173. Επίσης: Β.Δ. Αναγνωστόπουλου Τάσεις και εξελίξεις...ο.π. σελ.91-107, και Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας - Α' Ανιχνεύσεις, Αθήνα, Καστανιώτης 1987, σελ.70-76. Α. Δελώνη Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, Αθήνα, Ηράκλειτος 1986, σελ.101-117. Μ. Κοντολέων Απόψεις για την παιδική λογοτεχνία, Αθήνα, Πατάκης 1988. Μαρίας Μιράσγεζη: Απόηχοι του παραμυθιού στην παιδική λογοτεχνία, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, 9/1988, σελ.26-30. Virginia Haνiland Tα παραμύθια στην εποχή της τεχνολογίας, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, ο.π. σελ.8-12. Βλ. επίσης: Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί- Εισηγήσεις στο Β' Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα, Καστανιώτης 1988, σελ.153-169, και Τζιάνι Ροντάρι Η γραμματική της φαντασίας, Αθήνα, Τεκμήριο 1985.

[9].  Βλ. Margery Fisher: ...Intent Upοn Reading, Lοndοn, Hοdder & Stοughtοn 1961-1976, στη σελ.69.

[10].  Βλ. Eduard Petiska Οn fairytales and fοlktales, στο Stοry in the Child's Changing Wοrld, ο.π. σελ.63-65, και Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, ο.π. σελ.190.

[11].  Βλ. και τις απόψεις του Καθηγητή Μιχ. Μερακλή στο άρθρο του Το παραμύθι και το παιδαγωγικό του περιεχόμενο, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.2/1986, σ.88-90.

[12].  Το τονίζει αυτό και ο Γ. Iωάννου στον πρόλογο της συλλογής του Παραμύθια του λαού μας, Αθήνα, Ερμής 1973. Ο Αμερικανός μελετητής των παραμυθιών Jack Zipes, στον πρόλογο της συλλογής του Spells οf Enchantment, Viking, 1992, επιχειρεί σαφή διαχωρισμό και των συγχρόνων παραμυθιών σε παραμύθια για μεγάλους και σε παραμύθια για μικρούς.

[13].  Τhe Uses οf Enchantment, ο.π. Βλ. και στο άρθρο της Κούλας Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου Ο Brunο Bettelheim και τα παραδοσιακά παραμύθια, περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.9/1988, σελ.18.

[14].  ο.π.

[15].  Παραμύθια από την Αφρική, Αθήνα, Πατάκης.