της Γραμμένης-Ελένης Πουρνή
Τα τελευταία χρόνια ακούμε ολοένα πιο συχνά τον όρο ενσυναίσθηση
και πόσο λείπει από το σύγχρονο κόσμο και τρόπο ζωής. Ως ενσυναίσθηση
ορίζεται η ικανότητα κατανόησης των συναισθημάτων, αναγκών, ανησυχιών των άλλων
κ.τ.λ. (Goleman, 1999: 97). Με λίγα λόγια, είναι η ικανότητα ενός
ανθρώπου να μπαίνει στη θέση του άλλου. Διακρίνονται δύο είδη ενσυναίσθησης: η
έμφυτη και η επίκτητη (Alligood, 1992 αναφ. στο Μαλικιώση-Λοΐζου, 2011). Η
αύξηση της παιδικής επιθετικότητας και των κρουσμάτων σχολικού εκφοβισμού έχουν
ωθήσει πολλές ευρωπαϊκές χώρες να συμπεριλάβουν την ενσυναίσθηση ως μάθημα στα
σχολεία (Μαγγανάρη, 2019).
Η ενσυναίσθηση έχει βρει πρόσφορο ερευνητικό έδαφος και στην
παιδική λογοτεχνία. Εκεί καλλιεργείται η ενσυναίσθηση του παιδιού, καθώς αυτό
παρακολουθεί τις περιπέτειες των ηρώων των βιβλίων και έχει δυνατότητα να
αλλάξει την ηθική στάση που ακολουθούσε ως τότε (Manney, 2008). Έχει
αποδειχθεί ερευνητικά πως οι άνθρωποι που δεν διαβάζουν λογοτεχνία έχουν
μειωμένη ενσυναίσθηση έναντι όσων διαβάζουν (Manney, 2008/Aiex, 1996/Stamps,
2003). Ακόμη στα πλαίσια της βιβλιοθεραπευτικής πρακτικής φαίνεται, βάσει
ερευνών, πως το παιδί μπορεί να μιλήσει πιο εύκολα για τα προβλήματα που
αντιμετωπίζει, όταν καλείται να μιλήσει για μια παρόμοια κατάσταση που
αντιμετωπίζουν οι ήρωες ενός βιβλίου (Louari & Paparousi, 2009).
Η έννοια της καλοσύνης έχει λάβει διάφορες μορφές και
ορισμούς από την αρχαιότητα ως σήμερα. Στην αρχαία Ελλάδα έχουμε την έννοια του
καλού, καγαθού ανθρώπου, ο οποίος συνδυάζει εσωτερική και εξωτερική αρμονία.
Στο χριστιανισμό η καλοσύνη συνδέεται με την αγάπη, τη συγχώρεση και την
φιλανθρωπία. Σε όλες τις εποχές, ωστόσο, η ατομική αντίληψη της καλοσύνης
εναπόκειται σε καθαρά προσωπικά κριτήρια.
Σύμφωνα με τη Nussbaum (2015: 342-343), τόσο η ηθική όσο και η
φιλοσοφία προσπαθεί να δώσει απάντηση στο αριστοτελικής καταγωγής ερώτημα: «πώς
πρέπει να ζει κανείς;». Ο Wayne Booth σημαντικός, επίσης, εκπρόσωπος της τάσης
αυτής απαντά στις αιτιάσεις πως η ηθική προσέγγιση της λογοτεχνίας είναι μη
κριτική υποστηρίζοντας πως το ενδιαφέρον για τη λογοτεχνική φόρμα δε χρειάζεται
να αποκλείει το ενδιαφέρον για τις ηθικές δυνάμεις της φόρμας (Τουτζιαράκη,
2019).
Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τις έννοιες της ενσυναίσθησης
και της καλοσύνης σε τρία βιβλία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου για παιδιά
και εφήβους: Λάθος,
κ. Νόιγκερ! (1989), Τα τέρατα του λόφου (2002), Αμίλητη αγάπη (2014).
Στο μυθιστόρημα Λάθος, κ. Νόιγκερ! (1989) ο Φίλιππος, ένας
δεκατετράχρονος έφηβος, πηγαίνει διακοπές στο χωριό Τράπεζα Αιγιαλείας μαζί με
τους παππούδες του και τα μικρότερα ετεροθαλή του αδέλφια, Γκέρντα και Χανς,
από το δεύτερο γάμο του πατέρα του με μία Γερμανίδα. Σύντομα καταφθάνει στο
χωριό και ο οικογενειακός φίλος, αρχαιολόγος Αλέξης Νόιγκερ με ελληνοαυστριακές
ρίζες, που του παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα γερμανικών για να συνεννοείται καλύτερα
με τα αδέρφια του. Ο κ. Νόιγκερ διεξάγει έρευνες στην περιοχή, που παρουσιάζει
έντονο ιστορικό ενδιαφέρον.
Ο Φίλιππος διαθέτει τα χαρακτηριστικά κάθε εφήβου, είναι
κυκλοθυμικός, οξύθυμος και νευρικός. Τα πηγαίνει αρκετά καλά με τα αδέρφια του
και τις προκλήσεις της καθημερινότητας. Εν τούτοις, μία σειρά παρεξηγήσεων θα
τον οδηγήσει σε λανθασμένες κρίσεις για ανθρώπους του κοντινού του
περιβάλλοντος και οι σχέσεις τους θα δοκιμαστούν, ειδικά με τον δάσκαλό του, κ.
Νόιγκερ. Ο Φίλιππος φτάνει στο αυθαίρετο συμπέρασμα πως απατά την
αρραβωνιαστικιά του με μια άλλη κοπέλα. Ακόμη τον υποψιάζεται για εμπλοκή σε
υπόθεση αρχαιοκαπηλίας. Όταν αποκαλύπτεται η αλήθεια, ζητά συγγνώμη
και γραπτώς και κυρίως μέσα από τα δάκρυα της βαθιάς του μετ
άνοιας.
Ένα δεύτερο περιστατικό αφορά την παρεξήγηση με τα αδέρφια του
κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους στον τόπο της Εκτέλεσης των ανδρών κατοίκων
στα Καλάβρυτα. Ακούγοντας την ηχογραφημένη ξενάγηση λόγω μιας παρεξήγησης
αφήνει να εννοηθεί πως η υπαιτιότητα των Γερμανών για το Ολοκαύτωμα των
Καλαβρύτων, κάτι που φτάνει ως τα μικρά του αδέρφια. Η Γκέρντα και ο Χανς το
σκάνε από το σπίτι για να γυρίσουν στη… Γερμανία (!), γιατί νιώθουν πως δεν
τους αγαπάει κανείς. Η παρεξήγηση λύνεται και ο Φίλιππος τούς ζητά συγγνώμη.
Η υπόθεση του μυθιστορήματος είναι σύγχρονη και ρεαλιστική. Η
συγγραφέας παρουσιάζει το θυμό και την παρεξήγηση ως ένα οργανικό μέρος της
ζωής, που μπορεί να συμβεί αλλά δεν είναι οριστικό. Ο ήρωας σκέφτεται πιο
ψύχραιμα τα λάθη του, ζητά συγγνώμη και προχωρά. Χαρακτηριστικό της σύγχρονης
εποχής είναι πως στο τέλος του βιβλίου παραθερίζουν πλέον χωρίς καμιά εχθρότητα
άνθρωποι από όλη την Ευρώπη.
Σε αντίθεση ίσως με κάποιους άλλους, τα δύο κορίτσια επιλέγουν να
αντισταθούν και να βοηθήσουν το μικρό αγόρι, που πέφτει θύμα ρατσιστικής
επίθεσης. Την ίδια στάση κρατούν και οι οικογένειές τους. Ιδανικά όπως η
ισότητα των ανθρώπων, η βοήθεια προς τον αδύναμο και τον άνθρωπο, που βρίσκεται
σε ανάγκη παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στον κώδικα αξιών των παιδιών.
Αντιπαρατίθενται δύο κόσμοι εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους: ο κόσμος του
ανθρωπισμού και της συμπόνιας με τον κόσμο της ολοκληρωτικής ιδεολογίας του
ναζισμού και της ανελέητης επιθετικότητας.
Στο εφηβικό μυθιστόρημα Αμίλητη αγάπη (2014) οι αχώριστες φίλες, Όλγα και
Ειρήνη, είναι τώρα δεκαέξι χρόνων. Πηγαίνουν στην Α΄ Λυκείου και σύντομα
γίνονται φίλοι και με το Θέμη, έναν συνομίληκό τους με κινητικά προβλήματα.
Ένας συμμαθητής τους, ο Γρηγόρης, πέφτει θύμα σχολικού εκφοβισμού από μία ομάδα
αγοριών. Αποφασίζουν να τον βοηθήσουν και τελικά είναι ο Θέμης εκείνος που
κάνει την καταλυτική κίνηση για να σταματήσει ο εκφοβισμός. Ο Γρηγόρης γίνεται
το τέταρτο μέλος της παρέας. Ο Θέμης βοηθά την ομάδα των πρώην εκφοβιστών με
ιδιαίτερα μαθήματα, ώστε να μπορέσουν μετά το τέλος του σχολείου να σπουδάσουν.
Η Ειρήνη καταφέρνει να εκφράσει τα συναισθήματα που νιώθει για το Θέμη και
γίνονται ζευγάρι. Ο Θέμης φεύγει για να κάνει μία εγχείρηση στην Αμερική, που
ίσως τον βοηθήσει να περπατήσει. Το νέο ζευγάρι έχει να αντιμετωπίσει τα
κοινωνικά στερεότυπα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, αλλά η συγγραφέας δίνει
μία πολύ απλή και ευφάνταστη απάντηση.
Η Πέτροβιτς σε αυτό το βιβλίο της δίνει λύση στο πρόβλημα του
σχολικού εκφοβισμού ανατρέποντας ένα πολύ διαδεδομένο κοινωνικό στερεότυπο, που
θέτει τα άτομα με ειδικές ανάγκες στο περιθώριο και ως αντικείμενο λύπησης και
οίκτου. Ο Θέμης βγαίνει μπροστά και ξεκαθαρίζει την κατάσταση. Από την άλλη
πλευρά, η Ειρήνη καταφέρνει να δει τον πραγματικό Θέμη πίσω από τη σωματική
αδυναμία και να τον αγαπήσει.
Τα μυθιστορήματα της Λότης Πέτροβιτς, που παρουσιάσαμε,
αναφέρονται στη σύγχρονη εποχή με κάποιες αναφορές και στο πρόσφατο ιστορικό
παρελθόν. Οι ήρωες είναι σύγχρονα παιδιά και έφηβοι, που αντιμετωπίζουν
μικρότερες και μεγαλύτερες προκλήσεις. Πρόκειται για ζητήματα που αφορούν τις
ανθρώπινες σχέσεις και τις δυσλειτουργίες που παρουσιάζονται, ζητήματα που
προκύπτουν από τα ιστορικά γεγονότα καθώς και βασικούς κώδικες της ανθρώπινης
ηθικής. Οι περισσότεροι ήρωες (Φίλιππος, Αλέξης Νόιγκερ, Ειρήνη, Όλγα, Θέμης)
έχουν γίνει κοινωνοί των αξιών που ενστερνίζονται από την οικογένειά τους, με
την οποία διατηρούν πολύ στενές σχέσεις (Bell, 1998). Οι αξίες αυτές είναι πολύ
υψηλού ιδεολογικού και ηθικού περιεχομένου και οι ήρωες έχουν ταυτιστεί τόσο με
αυτές, ώστε τους είναι αδύνατο να πράξουν διαφορετικά. Ξεχωρίζουν η αξία του
αλτρουισμού (Batson, 1991) και της ανιδιοτελούς προσφοράς. Χαρακτηριστική
είναι, επίσης, η προθυμία των μικρών ηρώων να βοηθούν άτομα εκτός του στενού
οικογενειακού κύκλου ενάντια στην κοινή στερεότυπη πεποίθηση (Hume, 1739 αναφ.
στο Stueber, 2013). Οι αναφορές της συγγραφέα στο παρελθόν δίνουν στους
ήρωες, αλλά και στους αναγνώστες, την ικανότητα να προσεγγίσουν και να
αναλογιστούν αναλυτικότερα και με περισσότερο κριτική σκέψη στις συνθήκες ζωής
και τα γεγονότα της εποχής εκείνης (Pluckrose, 1993: 28), πολύτιμο εφόδιο για
τη ζωή και το μέλλον τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Πρωτογενείς
πηγές
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου,
Λ. (1989). Λάθος,
κ. Νόιγκερ!. Αθήνα : Πατάκης
Της
ίδιας. (2002). Τα
τέρατα του λόφου. Αθήνα: Πατάκης
Της
ίδιας. (2014). Αμίλητη
αγάπη. Αθήνα: Πατάκης
Δευτερογενείς
πηγές
Aiex, N.K. (1996). Bibliotherapy:
Learning Disabilities OnLine. ERIC Digest, 82.
Batson, C. D. (1991). The altruism
question: Toward a social-psychological answer. Hillside, New
Jersey: Erlbaum.
Bell, K. L. (1998). Family Expressiveness
and Attachment. Social Development,
7(1), 37-53.
Goleman, D. (1999). Η συναισθηματική νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας.
(μτφρ.
Α. Παπασταύρου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Louari, M. & Paparousi, M. (2009). Do children with disabilities have friend? In International
congress on family, school and society Special education: from practise to
theory, Gomes I. and Maia R. S. (eds). Praga-Portugal:
Universidade Fernado Pessoa.
Μαγγανάρη, Μ. (2019). Στη Δανία τα παιδιά παρακολουθούν υποχρεωτικά μαθήματα
ενσυναίσθησης (απόδοση: Μ. Μαγγανάρη)
Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (2011). Η συμβουλευτική ψυχολογία στην εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο.
Manney P. (2008). Empathy in the Time of
Technology: How Storytelling is the Key to Empathy. Journal of Evolution and
Technology – Vol. 19 Issue 1 – pgs 51-61
Nussbaum, M. C. (2015). Έρωτος
γνώση: Δοκίμια για τη Φιλοσοφία και τη Λογοτεχνία.
(μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος). Εκδόσεις Πατάκη.
http://jetpress.org/v19/manney.htm
Pluckrose, Η. (1993). Children Learning History. Simon and Schuster
Education, 2nd edition.
Stamps, L.S. (2003). Bibliotherapy: How
Books can help children cope with concerns and conflicts. The Delta
Kappa Gamma Bulletin, 70(1), 25-29
Stueber, K. R. (2013). Rediscovering
empathy: Agency, folk psychology and the human sciences. Cambridge,
Massachusetts: The MIT Press.
Τουτζιαράκη, Μ. (2019). Η ηθική προσέγγιση στη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Λογοτεχνία και Παιδεία, 10ο
Πανελλήνιο Συνέδριo, 4-6 Νοεμβρίου 2016, τόμος Α΄ (επιμ. Κ. Δ. Μαλαφάντης)
εκδ. Διάδραση, Αθήνα 2018.
---------------------------------------------
