Μυθιστορήματα/διηγήματα για παιδιά με θέματα από τη σύγχρονη ζωή

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο - http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm )

Ως προς το τι μπορούν να προσφέρουν τα βιβλία με θέματα από τη σύγχρονη ζωή και το ρόλο που μπορούν να παίξουν, οι γνώμες είναι πολλές. Παρακολουθώντας τις εισηγήσεις στο 16^ο Συνέδριο της ΙΒΒΥ ( www.ibby.org ) στο Wűrzburg της Γερμανίας (Οκτώβρης 1978)*, διέκρινε κανείς δύο ρεύματα. Οι οπαδοί του ενός, ομιλητές κυρίως από χώρες του Δυτικού κόσμου, υποστήριξαν ότι σύγχρονα κοινωνικά θέματα  -όπως οι φυλετικές διακρίσεις, η βία, τα ναρκωτικά, το διαζύγιο, η αμφισβήτηση του αυταρχικού γονιού, ο θάνατος-, διάφορες ατέλειες κι ελαττώματα -όπως ο εγωισμός, η απληστία, η διαφθορά- και συναισθήματα όπως η ζήλεια, η κακία, ο θυμός, η ενοχή, έχουν αναμφίβολα τη θέση τους (χωρίς ακρότητες βέβαια) στην παιδική λογοτεχνία, γιατί βοηθούν τα παιδιά να δουν την πραγματικότητα, ν’ αποκτήσουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και να ξεπεράσουν τις αδυναμίες τους. 

Zena Sutherland

«Αν πιστεύουμε ότι η αλήθεια ελευθερώνει τον άνθρωπο», είπε η Αμερικανίδα Zena Sutherland, «κι ότι από την αλήθεια ξεκινά η σοφία, ας έχουμε πίστη στα παιδιά μας κι ας τ’ αφήσουμε ν’ αναζητήσουν την ελευθερία και τη σοφία μέσα από τα βιβλία». Κύριος στόχος λοιπόν εδώ είναι να δυναμώσει ο άνθρωπος, για ν’ αντιμετωπίσει ρεαλιστικά τη ζωή που τον περιμένει.

       Οι οπαδοί του άλλου ρεύματος, ομιλητές κυρίως από τον Ανατολικό κόσμο, τόνισαν τη σημασία που έχουν τα βιβλία με σύγχρονα θέματα, όπως ο πόλεμος, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η υπερκατανάλωση, η κοινωνική αδικία κ.λπ. «Η αρρώστια του αποπνευματοποιημένου καταναλωτισμού ξαπλώνεται στον κόσμο χειρότερα κι από τη γρίπη του Χονγκ-Κογκ» τόνισε η Ρωσίδα Irina Tokmakova. 

William Faulkner

«Και δεν ήταν ίσως τυχαίο» συνέχισε «που ο William Faulkner το 1958 θύμιζε στους νέους συγγραφείς το χρέος που έχουν να διασώσουν την ανθρώπινη ψυχή, πριν στερηθεί ο άνθρωπος την ψυχή του και μεταβληθεί από πρόσωπο σε δίποδο ζώο». Κύριος στόχος εδώ, ο προβληματισμός των παιδιών γύρω από σύγχρονα θέματα και γύρω από τις μελλοντικές τους ευθύνες, ως μελών του κοινωνικού συνόλου.

       Δύο ρεύματα λοιπόν, δύο τάσεις όχι αντίθετες, θα λέγαμε, μα που αλληλοσυμπληρώνονται. Γιατί στην επίτευξη και των δύο στόχων πρέπει και μπορεί να προσφέρει το είδος αυτό: και στη διαμόρφωση μιας ισχυρής δημιουργικής ελεύθερης προσωπικότητας, ικανής να αντιμετωπίσει με θάρρος τις αντιξοότητες της ζωής, και στην προετοιμασία του παιδιού για ν’ αντιμετωπίσει σωστά τα κοινά προβλήματα που κατατυραννούν τη σύγχρονη κοινωνία.

       Παράλειψη όμως θα ήταν, αν δεν τονίζαμε ιδιαίτερα το ρόλο που μπορεί να παίξει το βιβλίο με σύγχρονα θέματα στην πολιτική αγωγή των παιδιών – αφού μάλιστα ως βιβλίο εντάσσεται στους έμμεσα δρώντες δευτερογενείς παράγοντες πολιτικής αγωγής, σύμφωνα με όσα σαφέστατα είχε εκθέσει και ο Χρίστος Κολλιός στο Α΄ Συμπόσιο της Λευκωσίας (Μάρτης 1978) γύρω από αυτό το θέμα. Είναι το είδος που κατ’ εξοχήν προσφέρεται για να θιγούν θέματα και να προβληθούν ήρωες που βοηθούν στην προετοιμασία των παιδιών ως μελλοντικών σωστών πολιτών.

       Ιδιαίτερα συμβάλλει στον τομέα αυτόν και το λεγόμενο «αντιστασιακό παιδικό βιβλίο». «Με τον όρο αυτόν» είχε γράψει η Καλλιόπη Μουστάκα «χαρακτηρίζουμε τα βιβλία που θέμα τους έχουν την αντίσταση στη βία κάθε μορφής, είτε από άτομα προέρχεται, είτε από ομάδες, είτε από καταστάσεις, είτε από συστήματα. Οι ήρωές τους είναι παιδιά που έχουν εμπλακεί στην αντίσταση σαν ενεργά μέλη της ή σαν απλοί θεατές. Εκείνο που έχει σημασία είναι η συνειδητοποίηση της βίας από τα παιδιά-ήρωες, η αγανάκτηση που ξυπνά μέσα τους και ο προβληματισμός που φέρνει σαν επακόλουθο. Ο αναγνώστης-παιδί ταυτίζεται με τους ήρωες παιδιά και ζει κι αυτός εγκεφαλικά και συναισθηματικά στην αντίσταση. ΄Ετσι θεμελιώνεται μέσα του η δική του κοσμοθεωρία για τη λευτεριά και την αλήθεια, που είναι η πρώτη ύλη σε κάθε πραγματική αντίσταση» (ΤΟ ΒΗΜΑ, 21.12.1976).

      Ο κίνδυνος, βέβαια, που υπάρχει είναι να ξεφύγει ένα βιβλίο με σύγχρονο θέμα, όταν τούτος είναι η «πολιτικοποίηση» του παιδιού, με την ορθή έννοια του όρου, και να εκπέσει σε προσπάθεια για «κομματικοποίησή» του, πράγμα οπωσδήποτε απαράδεκτο. Γιατί αν θεωρείται απολύτως θεμιτό να ξυπνά το παιδικό βιβλίο στο παιδί το ενδιαφέρον του για τα κοινά, να του δείχνει την αξία του διαλόγου και να το βοηθά στη συνειδητοποίηση του ρόλου του ως ελεύθερου ανθρώπου, απολύτως καταδικαστέο θα πρέπει να θεωρείται το βιβλίο που ασκεί προπαγάνδα για κάποιο κόμμα ή κάποια παράταξη σε μιαν ανώριμη ακόμη προσωπικότητα που δέχεται παθητικά ό,τι έντεχνα της διοχετεύουν.

      Τεράστια, κατά συνέπεια, η ευθύνη των συγγραφέων παιδικών βιβλίων αυτού του είδους. Κι επειδή οποιουδήποτε είδους λογοκρισία είναι απαράδεκτη σε ελεύθερα καθεστώτα, η μόνη εγγύηση για την τιμιότητα στο χειρισμό τέτοιων θεμάτων είναι το ήθος του συγγραφέα. Τέτοια βιβλία πρέπει να γράφονται από συγγραφείς που δε λησμονούν τη σοβαρότητα του ρόλου τους και που αίρονται στο ύψος της αποστολής τους. Τότε μόνο θα βοηθήσουν κι αυτοί, ώστε από τις θέσεις και τις αντιθέσεις του καιρού μας, να προκύψει ένας νέος τύπος ανθρώπου που θα αποφεύγει τα σφάλματα του παρελθόντος και θα είναι ικανός να ζει μια νοηματισμένη ανθρώπινή ζωή και να πεθαίνει με αξιοπρέπεια.

   (*)http://www.literature.at/viewer.alo?objid=14838&viewmode=fullscreen&scale=3.33&rotate=&page=1

Σημερινή σημείωση:  Τι εξακολουθεί να ισχύει και τι όχι απ’ όσα είχαν κατατεθεί στο παραπάνω κείμενο, που γράφτηκε όταν ο κόσμος χωριζόταν ακόμα σε «Ανατολικό» και «Δυτικό»; Τι ξεπεράστηκε ή τι παραμένει επίκαιρο; Τι αποδείχτηκε λάθος, τι σωστό, ή και προφητικό; Ας το κρίνει ο αναγνώστης.