Ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων στο σχολείο (Μέρος Α΄)

(Κείμενο ομιλίας στην Ημερίδα «Λογοτεχνικό Βιβλίο και Σχολείο» - 3.3.2008 -δημοσιευμένο στον ομώνυμο τόμο με τα πρακτικά της ημερίδας που διατίθεται δωρεάν από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος). 

΄Οπως είναι γνωστό, επισκέψεις συγγραφέων παιδικών και νεανικών βιβλίων στα σχολεία πραγματοποιούνται συστηματικά εδώ και δύο δεκαετίες. Συγκεκριμένα, ξεκίνησαν πριν από 27 χρόνια, όταν το Υπουργείο Παιδείας, με αίτημα του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα - IΒΒΥ), έστειλε μια εγκύκλιο[i] προς όλα τα Γραφεία και τους Σχολικούς Συμβούλους Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης, συνιστώντας τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου στις 2 Απριλίου[ii]. Η πρόσκληση συγγραφέων παιδικών βιβλίων στα σχολεία ήταν ένας από τους τρόπους που προτείνονταν για τον εορτασμό αυτόν. Από τότε, παρόμοιες εγκύκλιοι συνέχισαν να αποστέλλονται κάθε χρόνο, σ’ εκείνη μάλιστα του 1990 τονιζόταν ότι οι εκδηλώσεις «... μπορούν να πραγματοποιηθούν και μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς", και ότι "...στο εξής τα σχολεία (δημοτικά και γυμνάσια) που επιθυμούν εκδηλώσεις για το βιβλίο πρέπει να τις προγραμματίζουν κατά την έναρξη του σχολικού έτους»". ΄Ετσι, οι επισκέψεις των συγγραφέων επεκτάθηκαν χρονικά, τα τελευταία χρόνια μάλιστα η τακτική αυτή ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο με την εφαρμογή ανάλογου προγράμματος  από το ΕΚΕΒΙ.

     Οι επισκέψεις αυτές δεν αποφασίστηκαν βέβαια στην Ελλάδα χωρίς προηγούμενη διεθνή εμπειρία. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η UNESCΟ είχε δημοσιεύσει σχετικές έρευνες και μελέτες που καταδείκνυαν ότι οι συναντήσεις των μαθητών με συγγραφείς έχουν θετικότατα αποτελέσματα, ως προς την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας[iii].

Σχετικά με τα αποτελέσματα που είχαν στον τόπο μας οι επισκέψεις των συγγραφέων στα σχολεία όλ’ αυτά τα χρόνια, επίσημες μελέτες – εξ όσων γνωρίζω - δεν έχουν γίνει, είναι ωστόσο γενικά παραδεκτό ότι, κατά κανόνα, και στην Ελλάδα, φέρνουν τα παιδιά πιο κοντά στα εξωσχολικά βιβλία. Αυτή η διάχυτη αίσθηση και η γενική παραδοχή δεν σημαίνει βέβαια ότι είναι πάντα επιτυχείς αυτές οι εκδηλώσεις, ούτε ότι φέρνουν πάντα το ποθούμενο αποτέλεσμα. Ωστόσο, όλο και πληθαίνουν οι επισκέψεις οι καλά οργανωμένες από ευρηματικούς και ανήσυχους εκπαιδευτικούς, από δασκάλους και φιλολόγους που προσπαθούν με αξιοθαύμαστο ζήλο να δημιουργήσουν αναγνώστες.

     Επιτρέψτε μου να αναφέρω μερικά παραδείγματα τόσο από επιτυχημένες όσο και από ανεπιτυχείς επισκέψεις συγγραφέων σε σχολεία, να καταθέσω μερικές απόψεις για το αν και πότε επιτυγχάνεται ο συγκεκριμένος σκοπός για τον οποίο πραγματοποιούνται, καθώς και να διατυπώσω κάποιους σχετικούς προβληματισμούς.

     Θα βασιστώ στη δική μου πολύχρονη πείρα, όμως, από πολλές σχετικές συζητήσεις με συναδέλφους, καταλαβαίνω ότι τα όσα θα επισημάνω απηχούν σε μεγάλο βαθμό και τις δικές τους σκέψεις. Διευκρινίζω ότι αναφέρομαι σε προσκλήσεις συγγραφέων και όχι σε προσκλήσεις εικονογράφων, που είναι εξίσου φερέκαρπες, αλλά το ζητούμενο εκ των πραγμάτων διαφέρει. Διευκρινίζω επίσης ότι αναφέρομαι σε επισκέψεις στα σχολεία, όχι σε βιβλιοθήκες, παιδότοπους, παιδικά μουσεία κ.λπ.

     Ας αρχίσουμε λοιπόν από ένα παράδειγμα εξαιρετικά επιτυχημένης επίσκεψης συγγραφέα, που πραγματοποιήθηκε πριν από κάμποσα χρόνια.

Ανοιξη προχωρημένη, λίγο πριν να κλείσουν τα σχολειά, βρέθηκα στο Μαυροχώρι, που βρέχεται από τη λίμνη της Καστοριάς, καλεσμένη στο εκεί δημοτικό σχολείο. Τα παιδιά, προετοιμασμένα από καιρό, με υποδέχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε τάξη. Κουβεντιάσαμε για τα βιβλία και το διάβασμα, μιλήσαμε για τους ήρωες των βιβλίων μου, λύσαμε κάποιες απορίες, μου έδειξαν τις ζωγραφιές και τις αφίσες που είχαν φτιάξει για την εκδήλωση και τέλος παρουσίασαν μια θεατρική μεταφορά κάποιου έργου μου, που είχαν ετοιμάσει με το δάσκαλό τους. ΄Υστερα όλοι μαζί - τα παιδιά, οι δάσκαλοι κι εγώ - μπήκαμε στο πλοίο της Κοινότητας και ξανοιχτήκαμε στη γαλήνια λίμνη για μια ονειρική ανοιξιάτικη βόλτα. Στο πλοίο είχε μεταφερθεί ένα μεγάλο τμήμα της βιβλιοθήκης του σχολείου και μια μικρή έκθεση με δικά μου βιβλία. ΄Οσο κράτησε λοιπόν η «υδάτινη» εκείνη εκδρομή, τα παιδιά διάβαζαν ή ξεφύλλιζαν τα βιβλία, συζητούσαν γι’ αυτά μεταξύ τους, με την καλεσμένη, με τους δασκάλους τους. Ο ενθουσιασμός ήταν μεγάλος. Κι έγινε αμέσως η σκέψη να οργανώνεται τακτικά μια παρόμοια βόλτα και να λειτουργεί το πλοίο λίγες ώρες κάθε βδομάδα σαν «πλωτή βιβλιοθήκη».

Το ίδιο βράδυ, ο δάσκαλος που είχε την ευθύνη της εκδήλωσης, κ. Χρήστος Μπουλούμπασης παρουσίασε την καλεσμένη και το έργο της στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς της περιοχής. Ακολούθησε συζήτηση για πλήθος θέματα γύρω από τα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία, τα παιδιά και το διάβασμα. Και φάνηκε καθαρά πόσο είχε τονωθεί με όλ’ αυτά το ενδιαφέρον των ενηλίκων για τη φιλαναγνωσία.

Πολλούς μήνες αργότερα, όπως πληροφορήθηκα, ο απόηχος της εκδήλωσης δεν είχε σβήσει. Οι μικροί μαθητές συναγωνίζονταν ποιος θα διαβάσει τα περισσότερα βιβλία. Η κουβέντα στα διαλείμματα για την πλοκή κάποιας ιστορίας ή τους ήρωες κάποιου βιβλίου ήταν καθημερινή. Και η ζεστή ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί την ημέρα της ανοιξιάτικης εκείνης επίσκεψης έφερνε κοντά μικρούς και μεγάλους κάθε βράδυ στο σπίτι, άναβε συζητήσεις, κρατούσε ζωηρό το ενδιαφέρον για το διάβασμα. Τόσο, που και οι μεγάλοι άρχισαν να διαβάζουν όλο και περισσότερο!

(Συνεχίζεται στην επόμενη ανάρτηση http://lotypetrovits.blogspot.gr/2012/09/blog-post.html)

---

Σημειώσεις

[i] 'Ηταv η εγκύκλιoς με αριθ. Γ1/137 πoυ έστειλε η Δ/ση Εφαρμoγώv Πρoγραμμάτωv Δ.Ε. και. Π.Α. (Τμήμα Δ') στις 18.3.85.

[ii]  Ο εoρτασμός αυτός στις 2 Απριλίoυ, ημέρα τωv γεvεθλίωv τoυ Χαvς Κρίστιαv  'Αvτερσεv, καθιερώθηκε από τη Διεθvή Οργάvωση Βιβλίωv για τη Νεότητα (International Board on Books for Young People - IBBY) τo 1966. Σκοπός του εορτασμού είναι να τονώσει την αγάπη για το διάβασμα και να ελκύσει την προσοχή στα παιδικά βιβλία. Κάθε χρόνο ένα διαφορετικό Εθνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ γίνεται χορηγός της  Π.Η.Π.Β. Επιλέγει ένα θέμα, καλεί ένα γνωστό συγγραφέα να γράψει ένα μήνυμα για όλα τα παιδιά του κόσμου, και ένα γνωστό εικονογράφο να φιλοτεχνήσει μία αφίσα. Το υλικό αυτό χρησιμοποιείται με διάφορους τρόπους για την προώθηση των βιβλίων και της ανάγνωσης σε όλο τον κόσμο. 

³   Εvδεικτικά αvαφέρovται oι εξής: UNESCO: Promoting Voluntary Reading for Children and Young People, 1980, και UNESCO: Comment planifier et organiser des Campagnes de Lecture, 1983.

Μνήμη ΄Αλκης Γουλιμή: 1926 – 30.8.2000

Σαν σήμερα, στις 30 Αυγούστου 2000, έφυγε από κοντά μας η συγγραφέας ΄Αλκη Γουλιμή. ΄Ηταν από τους πρωτεργάτες στη δημιουργία του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (www.greekibby.gr) και ο πρώτος κρίκος που τον συνέδεσε με τη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ – www.ibby.org ) ως Ελληνικό της Τμήμα. Εξαίρετη δημιουργός παιδικών βιβλίων η ίδια, με πλούσια κατάθεση στα ελληνικά γράμματα, με πολλά βραβεία και διακρίσεις, δεν αρκέστηκε στο έργο της και στις προσωπικές της επιτυχίες, αλλά, με αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και διάθεση υποστήριξης του κλάδου γενικότερα, θέλησε από πολύ νωρίς να βοηθήσει στην ανάπτυξή της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, να εργαστεί για τον εμπλουτισμό της και να φροντίσει για την προβολή της στο εξωτερικό. Γι’ αυτή την ξεχωριστή προσφορά της άλλωστε, ο Κύκλος την τίμησε με το βραβείο ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ.

     Ο κόσμος της παιδικής λογοτεχνίας θα τη θυμάται πάντοτε με αγάπη και συγκίνηση. ΄Οχι μόνο για ό,τι του προσέφερε αλλά και για την ευγενική μορφή της, με την έκδηλη παιδικότητα – στοιχείο απαραίτητο στους συγγραφείς παιδικών βιβλίων, πέρα από το δώρημα της γραφής. Στη μνήμη όλων μας μένει πάντα το χαμόγελό της, η φιλική της διάθεση, η τρυφερότητα της ομιλίας της. Η ΄Αλκη ήταν ένας ώριμος συγγραφέας με παιδική καρδιά και παιδική ματιά. ΄Ενα παιδί με λευκά μαλλιά και ώριμη παρουσία.

     Περισσότερες πληροφορίες για το πλούσιο έργο της, τη ζωή και το θάνατό της υπάρχουν στους εξής ιστότοπους : 

http://vivl-nafpakt.ait.sch.gr/index.php/2011-09-21-12-40-26/2011-09-21-12-42-14/96-2011-11-08-12-20-24

Βιβλία για εφήβους

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987^{2   )}
 http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm 

 … «Ναι, αλλά το παιδί μου δεν ενδιαφέρεται πια για παιδικά βιβλία. διαβάζει λογοτεχνία για μεγάλους», ακούμε να λένε συχνά πολλοί γονείς εφήβων. Και εγώ θα τους απαντήσω: «Μα είναι πολύ φυσικό». Τα παιδιά ωριμάζουν γρήγορα στην εποχή μας. ΄Αλλωστε και στο σχολείο, στο γυμνάσιο, αρχίζουν να διδάσκονται και να μπαίνουν σιγά σιγά στο νόημα γενικά της λογοτεχνίας και να έρχονται σ’ επαφή με το έργο των δοκίμων συγγραφέων μας. 

Όμως αυτό δε σημαίνει πως αν έβρισκαν βιβλία ειδικά γραμμένα για την ηλικία τους και τα προβλήματά της, στη σύγχρονη εποχή, δε θα τα διάβαζαν. Η αλήθεια είναι πως τα βιβλία που απευθύνονται στην εφηβική ηλικία δεν είναι ακόμη πολλά ( [i] ). Υπάρχουν όμως και καταβάλλονται προσπάθειες να γίνουν ακόμη περισσότερα – τόσο τα ελληνικά όσο και οι μεταφράσεις των ξένων. Γιατί είναι πραγματικά πολύ σημαντικό για τον σημερινό έφηβο να βρίσκει βιβλία που να αγγίζουν τον ψυχικό του κόσμο, ως έργα τέχνης. Βιβλία που να μιλούν για τα δικά του, τα σύγχρονα προβλήματα. 

Το διαζύγιο, ο θάνατος, το ερωτικό ξύπνημα, τα ναρκωτικά, η βία –ας μη γελιόμαστε- είναι θέματα που τ’ ακούει, που τον τριγυρίζουν και τον προβληματίζουν στον ταραγμένο κόσμο που τον υποχρεώνουμε να ζει. Και το να ταυτιστεί με τον ήρωα ενός καλού βιβλίου σίγουρα τον βοηθά να τα βγάλει πέρα με τα ερωτήματα και τις δυσκολίες που, όπως ξέρουμε, δημιουργούνται ιδιαίτερα στην ηλικία του.

---

 ( [i] ) Στα τριάντα χρόνια που μεσολάβησαν από την εποχή που γράφτηκε αυτό το κείμενο, τα βιβλία που απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους εφήβους – και τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα - είναι πλέον πάρα πολλά και πολλών ειδών, για όλα τα γούστα. Είναι κυρίως μυθιστορήματα που ικανοποιούν το αναγνωστικό κοινό εφήβων και ενηλίκων, ή που εγείρουν αντιρρήσεις. Δείγμα της πλούσιας παραγωγής - που δεν περιορίζεται βέβαια σε έναν μόνο εκδοτικό οίκο - υπάρχει στον έξής ιστότοπο (με εκτενείς περιλήψεις, οπτικοακουστικό υλικό σχετικό με κάθε βιβλίο και το θέμα του, κριτικές και βιογραφικό του συγγραφέα): http://www.i-read.i-teen.gr/  
Περιηγηθείτε τον για να σχηματίσετε τη δική σας γνώμη. Αρχίστε από τους ΄Ελληνες συγγραφείς (τους αξίζει!), που αναφέρονται αλφαβητικά, όπως και οι ξένοι.

"Δυο λόγια για την ποίηση που απευθύνεται σε μικρά παιδιά".

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο - http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm )

Τι μπορούμε στ’ αλήθεια να περιμένουμε από την ποίηση, πέρα από την αισθητική καλλιέργεια που προσφέρει, όταν μάλιστα υπάρχει και η τάση να θεωρείται περιττή ή ξεπερασμένη σε μια εποχή που βασιλεύει η τεχνολογία;



Richard Bamberger

    Και όμως το παιδί της σύγχρονης κοινωνίας, τόνισε ο Αυστριακός παιδαγωγός Richard Bamberger στο 15^ο Συνέδριο της ΙΒΒΥ[i] (www.ibby.org) χρειάζεται περισσότερο από κάθε άλλη φορά την ποίηση, τώρα που το τεχνολογικό περιβάλλον του δημιουργεί ένα κλίμα ασφυκτικό. Και η Ρωσίδα Agna Barto, που τιμήθηκε με τον έπαινο Andersen για την ποίηση, είχε τονίσει στο ίδιο συνέδριο πως η ποίηση μπορεί να βοηθά αναμφίβολα και στο πλάσιμο της ηθικής και κοινωνικής προσωπικότητας του παιδιού, διοχετεύοντας τις ηθικές αξίες που συντελούν στη δημιουργία ενός πραγματικού ανθρώπου.



Agna Barto

    Εδώ πρέπει να τονιστεί η σημαντική προσφορά των συγχρόνων Ελλήνων ποιητών για παιδιά που φαίνεται να έχουν απόλυτα κατανοήσει το ρόλο της ποίησης στη σύγχρονη κοινωνία. Θα μπορούσε να αναφέρει κανείς ενδεικτικά πολλά ποιήματα. Ας περιοριστούμε όμως σε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους. Διαλέγω ένα μικρό ποίημα της γνωστής και εξαίρετης ποιήτριας Ρένας Καρθαίου:

 

                ΣΑΛΠΙΣΜΑ

            Παιδί δικό μου

            και του παιδιού μου,

            παιδί του γείτονα

            και του αδερφού μου,

            παιδιά της γης

            κι όλου του κόσμου,                        

            ο άδικος πόνος σας

            είναι δικός μου.

Χαρακτηριστικό είναι και το παρακάτω ποίημα του Δημήτρη Μανθόπουλου, που με ποιητικότατο τρόπο καυτηριάζει τον αδυσώπητο ανταγωνισμό στη σύγχρονη κοινωνία:

                    ΟΙ ΓΛΑΡΟΙ



Δημήτρης Μανθόπουλος

            Άσπρο σύννεφο πετούν

            ξεφωνίζοντας οι γλάροι

            και βουτάνε πρώτος ποιος

            τ’ αλλουνού θα φάει το ψάρι,.

            Σπάν’ την κρούστα του νερού

            σπαρταράει το ακροθαλάσσι

            την απέραντη αλφαδιά

            έχουν του γιαλού χαλάσει.

            Τους κοιτάζει κι απορώ.

            Πόπο, Θε μου, λέω, τι τρέλα!

            Τόσοι γλάροι τι ντροπή

            να βουτούν για μια σαρδέλα!

 

    Νομίζω πως δε χρειάζεται να ειπωθούν περισσότερα για να φανεί η πολύτιμη προσφορά της ποίησης. Πέρα ωστόσο απ’ όλα τούτα τα σοβαρά και σημαντικά που μπορεί να προσφέρει η ποίηση είναι και κάτι που δε φαίνεται σοβαρό κι όμως είναι αναγκαίο για την ψυχική υγεία των παιδιών – απαραίτητη προϋπόθεση για την αυριανή τους σωστή κι αισιόδοξη στάση. Είναι κάτι που όλα τα είδη παιδικού βιβλίου μπορούν, το καθένα στο μέτρο του, να προσφέρουν. Είναι το χιούμορ. Είναι το γέλιο. Η μεγάλη του σημασία και η ανάγκη που έχουν τα παιδιά για γέλιο συχνά ξεχνιέται στην παιδική λογοτεχνία και ιδιαίτερα στην ελληνική, με κάποιες εξαιρέσεις βέβαια κι ευτυχώς περισσότερες στην ποίηση για παιδιά. ‘Ετσι, η ανάγκη αυτή για γέλιο καλύπτεται, ατυχώς, όλο και περισσότερο από τα κόμικς. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι σε μια σχετική έρευνα που έγινε σε ιδιωτικό σχολείο της Αθήνας, το 1978, γύρω από τα κόμικς, στο ερώτημα: «Γιατί σου αρέσουν τα κόμικς;», ποσοστό 57,4 % των παιδιών απάντησε: «Γιατί με κάνουν και γελώ».

            Στην καταθλιπτική και αγχώδη κοινωνία που υποχρεώνουμε τα παιδιά να ζούνε, η ανάγκη για γέλιο όλο και μεγαλώνει. Και στην ικανοποίηση τούτης της ανάγκης μπορεί να προσφέρει κάθε είδος παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου, και φυσικά η ποίηση. Για παράδειγμα καταφεύγω και πάλι σε δύο μικρά τετράστιχα της Ρένας Καρθαίου, που δεν έχουν άλλο σκοπό παρά να κάνουν τα παιδιά να γελάσουν:

ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΧΟΝΤΡΟΣ

ΚΙ ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΛΙΓΝΟΣ

Υπάρχουν στα ζυμαρικά,

καλέ, για δες!

΄Ενας χοντρός κι ένας λιγνός,

το μακαρόνι κι ο φιδές!

ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ

Το «φα», το «σολ» παντρεύτηκαν

Και κάνανε παιδάκι.

΄Ενα παιδί χορταρικό,

Το φασολάκι!

---

[i] http://www.literature.at/viewer.alo?objid=14837&page=1&viewmode=fullscreen

Μυθιστορήματα/διηγήματα για παιδιά με θέματα από τη σύγχρονη ζωή

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο - http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm )

Ως προς το τι μπορούν να προσφέρουν τα βιβλία με θέματα από τη σύγχρονη ζωή και το ρόλο που μπορούν να παίξουν, οι γνώμες είναι πολλές. Παρακολουθώντας τις εισηγήσεις στο 16^ο Συνέδριο της ΙΒΒΥ ( www.ibby.org ) στο Wűrzburg της Γερμανίας (Οκτώβρης 1978)*, διέκρινε κανείς δύο ρεύματα. Οι οπαδοί του ενός, ομιλητές κυρίως από χώρες του Δυτικού κόσμου, υποστήριξαν ότι σύγχρονα κοινωνικά θέματα  -όπως οι φυλετικές διακρίσεις, η βία, τα ναρκωτικά, το διαζύγιο, η αμφισβήτηση του αυταρχικού γονιού, ο θάνατος-, διάφορες ατέλειες κι ελαττώματα -όπως ο εγωισμός, η απληστία, η διαφθορά- και συναισθήματα όπως η ζήλεια, η κακία, ο θυμός, η ενοχή, έχουν αναμφίβολα τη θέση τους (χωρίς ακρότητες βέβαια) στην παιδική λογοτεχνία, γιατί βοηθούν τα παιδιά να δουν την πραγματικότητα, ν’ αποκτήσουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και να ξεπεράσουν τις αδυναμίες τους. 

Zena Sutherland

«Αν πιστεύουμε ότι η αλήθεια ελευθερώνει τον άνθρωπο», είπε η Αμερικανίδα Zena Sutherland, «κι ότι από την αλήθεια ξεκινά η σοφία, ας έχουμε πίστη στα παιδιά μας κι ας τ’ αφήσουμε ν’ αναζητήσουν την ελευθερία και τη σοφία μέσα από τα βιβλία». Κύριος στόχος λοιπόν εδώ είναι να δυναμώσει ο άνθρωπος, για ν’ αντιμετωπίσει ρεαλιστικά τη ζωή που τον περιμένει.

       Οι οπαδοί του άλλου ρεύματος, ομιλητές κυρίως από τον Ανατολικό κόσμο, τόνισαν τη σημασία που έχουν τα βιβλία με σύγχρονα θέματα, όπως ο πόλεμος, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η υπερκατανάλωση, η κοινωνική αδικία κ.λπ. «Η αρρώστια του αποπνευματοποιημένου καταναλωτισμού ξαπλώνεται στον κόσμο χειρότερα κι από τη γρίπη του Χονγκ-Κογκ» τόνισε η Ρωσίδα Irina Tokmakova. 

William Faulkner

«Και δεν ήταν ίσως τυχαίο» συνέχισε «που ο William Faulkner το 1958 θύμιζε στους νέους συγγραφείς το χρέος που έχουν να διασώσουν την ανθρώπινη ψυχή, πριν στερηθεί ο άνθρωπος την ψυχή του και μεταβληθεί από πρόσωπο σε δίποδο ζώο». Κύριος στόχος εδώ, ο προβληματισμός των παιδιών γύρω από σύγχρονα θέματα και γύρω από τις μελλοντικές τους ευθύνες, ως μελών του κοινωνικού συνόλου.

       Δύο ρεύματα λοιπόν, δύο τάσεις όχι αντίθετες, θα λέγαμε, μα που αλληλοσυμπληρώνονται. Γιατί στην επίτευξη και των δύο στόχων πρέπει και μπορεί να προσφέρει το είδος αυτό: και στη διαμόρφωση μιας ισχυρής δημιουργικής ελεύθερης προσωπικότητας, ικανής να αντιμετωπίσει με θάρρος τις αντιξοότητες της ζωής, και στην προετοιμασία του παιδιού για ν’ αντιμετωπίσει σωστά τα κοινά προβλήματα που κατατυραννούν τη σύγχρονη κοινωνία.

       Παράλειψη όμως θα ήταν, αν δεν τονίζαμε ιδιαίτερα το ρόλο που μπορεί να παίξει το βιβλίο με σύγχρονα θέματα στην πολιτική αγωγή των παιδιών – αφού μάλιστα ως βιβλίο εντάσσεται στους έμμεσα δρώντες δευτερογενείς παράγοντες πολιτικής αγωγής, σύμφωνα με όσα σαφέστατα είχε εκθέσει και ο Χρίστος Κολλιός στο Α΄ Συμπόσιο της Λευκωσίας (Μάρτης 1978) γύρω από αυτό το θέμα. Είναι το είδος που κατ’ εξοχήν προσφέρεται για να θιγούν θέματα και να προβληθούν ήρωες που βοηθούν στην προετοιμασία των παιδιών ως μελλοντικών σωστών πολιτών.

       Ιδιαίτερα συμβάλλει στον τομέα αυτόν και το λεγόμενο «αντιστασιακό παιδικό βιβλίο». «Με τον όρο αυτόν» είχε γράψει η Καλλιόπη Μουστάκα «χαρακτηρίζουμε τα βιβλία που θέμα τους έχουν την αντίσταση στη βία κάθε μορφής, είτε από άτομα προέρχεται, είτε από ομάδες, είτε από καταστάσεις, είτε από συστήματα. Οι ήρωές τους είναι παιδιά που έχουν εμπλακεί στην αντίσταση σαν ενεργά μέλη της ή σαν απλοί θεατές. Εκείνο που έχει σημασία είναι η συνειδητοποίηση της βίας από τα παιδιά-ήρωες, η αγανάκτηση που ξυπνά μέσα τους και ο προβληματισμός που φέρνει σαν επακόλουθο. Ο αναγνώστης-παιδί ταυτίζεται με τους ήρωες παιδιά και ζει κι αυτός εγκεφαλικά και συναισθηματικά στην αντίσταση. ΄Ετσι θεμελιώνεται μέσα του η δική του κοσμοθεωρία για τη λευτεριά και την αλήθεια, που είναι η πρώτη ύλη σε κάθε πραγματική αντίσταση» (ΤΟ ΒΗΜΑ, 21.12.1976).

      Ο κίνδυνος, βέβαια, που υπάρχει είναι να ξεφύγει ένα βιβλίο με σύγχρονο θέμα, όταν τούτος είναι η «πολιτικοποίηση» του παιδιού, με την ορθή έννοια του όρου, και να εκπέσει σε προσπάθεια για «κομματικοποίησή» του, πράγμα οπωσδήποτε απαράδεκτο. Γιατί αν θεωρείται απολύτως θεμιτό να ξυπνά το παιδικό βιβλίο στο παιδί το ενδιαφέρον του για τα κοινά, να του δείχνει την αξία του διαλόγου και να το βοηθά στη συνειδητοποίηση του ρόλου του ως ελεύθερου ανθρώπου, απολύτως καταδικαστέο θα πρέπει να θεωρείται το βιβλίο που ασκεί προπαγάνδα για κάποιο κόμμα ή κάποια παράταξη σε μιαν ανώριμη ακόμη προσωπικότητα που δέχεται παθητικά ό,τι έντεχνα της διοχετεύουν.

      Τεράστια, κατά συνέπεια, η ευθύνη των συγγραφέων παιδικών βιβλίων αυτού του είδους. Κι επειδή οποιουδήποτε είδους λογοκρισία είναι απαράδεκτη σε ελεύθερα καθεστώτα, η μόνη εγγύηση για την τιμιότητα στο χειρισμό τέτοιων θεμάτων είναι το ήθος του συγγραφέα. Τέτοια βιβλία πρέπει να γράφονται από συγγραφείς που δε λησμονούν τη σοβαρότητα του ρόλου τους και που αίρονται στο ύψος της αποστολής τους. Τότε μόνο θα βοηθήσουν κι αυτοί, ώστε από τις θέσεις και τις αντιθέσεις του καιρού μας, να προκύψει ένας νέος τύπος ανθρώπου που θα αποφεύγει τα σφάλματα του παρελθόντος και θα είναι ικανός να ζει μια νοηματισμένη ανθρώπινή ζωή και να πεθαίνει με αξιοπρέπεια.

   (*)http://www.literature.at/viewer.alo?objid=14838&viewmode=fullscreen&scale=3.33&rotate=&page=1

Σημερινή σημείωση:  Τι εξακολουθεί να ισχύει και τι όχι απ’ όσα είχαν κατατεθεί στο παραπάνω κείμενο, που γράφτηκε όταν ο κόσμος χωριζόταν ακόμα σε «Ανατολικό» και «Δυτικό»; Τι ξεπεράστηκε ή τι παραμένει επίκαιρο; Τι αποδείχτηκε λάθος, τι σωστό, ή και προφητικό; Ας το κρίνει ο αναγνώστης.

Σχετικά με τα ιστορικά μυθιστορήματα/διηγήματα για παιδιά και νέους

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο - http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm )

Κύριος στόχος των ιστορικών μυθιστορημάτων και διηγημάτων είναι να ζωντανέψουν μια συγκεκριμένη εποχή της ιστορίας με έντεχνο τρόπο.  H συμβολή τους στη γνωριμία των παιδιών με την ιστορία γενικά και ιδιαίτερα με την ιστορία του τόπου τους και την εθνική τους κληρονομιά είναι ανεκτίμητη. Χρειάζεται, ωστόσο, μεγάλη προσοχή στον τρόπο που θίγονται τα ιστορικά θέματα. Περιττή, αν όχι επικίνδυνη, είναι η ωραιοποίηση γεγονότων, η εξιδανίκευση πράξεων, ή η θεοποίηση ιστορικών προσώπων. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς την απογοήτευση που θα νιώσουν οι νεαροί αναγνώστες αργότερα, όταν, μελετώντας την ιστορία, θα ανακαλύψουν την πραγματικότητα. Είναι τούτη η απογοήτευση, άλλωστε, που πολλές  φορές οδηγεί στο άλλο άκρο, σε θέσεις αρνητικές, σε βιαστικές απορρίψεις αξιών, «απομυθοποιήσεις» και άλλα παρόμοια.

            Τα γεγονότα λοιπόν πρέπει να παρουσιάζονται με τη μεγαλύτερη δυνατή αντικειμενικότητα, με ειλικρίνεια αλλά και με διάθεση κατανόησης του «μαγνητικού πεδίου» της εποχής. Πρέπει να αναγνωρίζονται τα σφάλματα και οι αδυναμίες των ηγετών και των ηρώων αλλά και του λαού, στα παιδιά του οποίου απευθύνεται το βιβλίο. Γενικά, με κανέναν τρόπο δεν πρέπει να καλλιεργείται ο εθνοκεντρισμός και να υποθάλπεται ο σοβινισμός. Είναι γνωστό πως τα παιδιά, και κυρίως της «επικής» λεγόμενης ηλικίας (10-12 ετών), εύκολα θαμπώνονται κι εύκολα ταυτίζονται με τους ήρωες. Εύκολα λοιπόν μπορούν να παρασυρθούν σε φανατισμούς. Στην ευκολία τούτη άλλωστε ποντάρισαν και οι διάφοροι δικτάτορες του αιώνα μας. Δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τις νεολαίες του Χίτλερ και του Μουσολίνι.

            Τούτο βέβαια δε σημαίνει πως πρέπει να φτάνουμε σε αποσιωπήσεις γεγονότων.  Η ιστορική μνήμη είναι απαραίτητη. Ας θυμηθούμε τι βρέθηκε γραμμένο σ’ έναν τοίχο του Νταχάου: «Αν τα ξεχάσεις, θα τα ξαναζήσεις». Απαράδεκτη είναι επίσης η παραποίηση ιστορικών γεγονότων για χάρη οποιασδήποτε σκοπιμότητας, ή με το πρόσχημα της δημιουργίας φιλικού κλίματος μεταξύ δύο χωρών, ή για την εξυπηρέτηση κάποιας ιδεολογίας. Και είναι, ατυχώς πολύ συνηθισμένο φαινόμενο τελευταία να χρησιμοποιείται μια προκρούστεια κλίνη για να κόβονται ή να μεγαλοποιούνται τα ιστορικά γεγονότα, προκειμένου να ερμηνευτούν σύμφωνα με μεταγενέστερες θεωρίες ή αντιλήψεις.   Ακόμα μεγαλύτερη προσοχή, όπως είναι ευνόητο, χρειάζεται στον τρόπο που θίγονται γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας.

Για την επιλογή των παιδικών βιβλίων

Λεπτομέρεια από το εξώφυλλο του βιβλίου που φιλοτέχνησε
η Κυπρία συγγραφέας, εικονογράφος και εκπαιδευτικός
Μαρία Πυλιώτη.

(Απόσπασμα από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο) *

Ακούγονται κατά καιρούς απόψεις όπως το «θα έπρεπε να καθοδηγεί το κράτος στην επιλογή των παιδικών βιβλίων», ή «θα έπρεπε να υπάρχει μια κρατική επιτροπή…» κ.λπ., κ.λπ. Τέτοιες μέθοδοι όμως ανοίγουν εύκολα το δρόμο για παρεμβάσεις και λογοκρισίες που μόνο σε χώρες με ολοκληρωτικά/δικτατορικά καθεστώτα παρατηρούνται. Στις άλλες ξεκινούμε από την αρχή ότι ο συγγραφέας είναι μια ηθική προσωπικότητα, που έχει πρόθεση να προσφέρει κείμενα αισθητικά δικαιωμένα, προβάλλοντας ταυτόχρονα αξίας ακλόνητες, και που έχει συναίσθηση της ευθύνης του. Τώρα, αν θέλουμε ή δεν θέλουμε να διαβάσει το παιδί μας το βιβλίο του, αυτό είναι δικό μας θέμα. Δεν έχουμε παρά να γνωρίσουμε το έργο του, δεν έχουμε παρά να πληροφορηθούμε.

                Και διερωτώμαι εδώ:  Γατί προκειμένου να αγοράσουμε ένα ποδήλατο, για παράδειγμα, φροντίζουμε και μαθαίνουμε όλες τις μάρκες και τα είδη για να διαλέξουμε; Γιατί παρακολουθούμε τη μόδα και τις ποιότητες και τους κατασκευαστές για τα παιδικά ρούχα; Γιατί είμαστε ενημερωμένοι για τις τυποποιημένες, λόγου χάρη, παιδικές τροφές που όλες επιτρέπονται κι όμως εμείς αποφασίζουμε τελικά ποια θα δώσουμε στο παιδί; Και γιατί δε θα έπρεπε να παρακολουθούμε, όσο μπορούμε, τι γίνεται και στον τομέα της πνευματικής τροφής του παιδιού μας; Κριτικές για τα παιδιά βιβλία δημοσιεύονται συχνά στον τύπο όλων των αποχρώσεων. Συχνά ακούγονται και συζητήσεις και συγκεντρώσεις με θέμα το παιδικό βιβλίο. Δε μένει παρά να ενδιαφερθούμε. 

Dr. Spock

Ο πασίγνωστος Dr. Spock είχε πει: «Μη δίνετε ποτέ στο παιδί σας να φάει κάτι που σε σας δεν πάει κάτω». Ας το μεταφέρουμε αυτό και στην πνευματική τροφή των παιδιών. 

Σέλμα Λάγκερφελ

΄Αλλωστε, πρώτη η Σέλμα Λάγκερλεφ  (Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας) κι έπειτα, στην Ελλάδα, ο Γρηγόρης Ξενόπουλος, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου και άλλοι πολλοί υποστήριξαν ένθερμα την αρχή ότι πετυχημένο παιδικό βιβλίο είναι κείνο που διαβάζεται με απόλαυση κι από τους μεγάλους.

Γρηγόρης Ξενόπουλος

Ζαχαρίας Παπαντωνίου

 Ας διαβάζουμε, λοιπόν, κι εμείς οι μεγάλοι παιδικά βιβλία,  όποτε και όσο μας είναι δυνατό. Πέρα από το ότι θα σχηματίσουμε μια προσωπική γνώμη για το τι θα διαβάσει το παιδί και ποιος είναι ο συγγραφέας, πέρα από το ότι θα είμαστε σε θέση να συζητήσουμε και ν’ αναπτύξουμε διάλογο με το παιδί πάνω σ’ ένα βιβλίο, πιστέψτε με, θα νιώσουμε και μια παιδική φρεσκάδα μέσα μας, που είναι θαρρώ, απαραίτητη αν θέλουμε να έχουμε πάντα το κουράγιο και το κέφι το νεανικό να βελτιώνουμε διαρκώς τον κόσμο που ζούμε.
 

* http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm