Της Ελένης Α. Ηλία
Διδάκτορα Νεοελληνικής Φιλολογίας
του Πανεπιστημίου Αθηνών
(Από
το εξαντλημένο βιβλίο Το
υφαντό της Πηνελόπης – διαχρονικές αναγνώσεις για το έργο και
την προσωπικότητα της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Εργαστήρι Λόγου και
Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Βόλος 2008).
Σημαντικό μέρος των βιβλίων της
Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου που εκδόθηκαν κατά τη νέα χιλιετία, αναφέρεται
στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Η καταξιωμένη συγγραφέας προσεγγίζει με
αφηγηματική δεξιοτεχνία και κοινωνική ευαισθησία ποικίλα ζητήματα της εποχής
μας. Αποδίδει τα χαρακτηριστικά της εύστοχα, ρεαλιστικά αλλά και με αισιοδοξία.
Στο βιβλίο της με τον τίτλο Το μυστήριο του καλοκαιρινού Αγιοβασίλη (Πατάκης),
που αναφέρεται στην πολυπολιτισμικότητα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, αναδεικνύεται η κοινωνική προσφορά ενός
ογδοντάχρονου. Η τετράχρονη Νεφέλη που κατοικεί στα Εξάρχεια, συναντά μέσα στον
Ιούλιο κάπου στη γειτονιά της έναν παππού με άσπρα μαλλιά και γένια, κόκκινη
φόρμα και σάκο. Αν και η μικρή είναι
βέβαιη πως πρόκειται για τον αγαπημένο ΄Αγιο των παιδιών, κανένας από τους γύρω
της δεν έχει την ίδια γνώμη μαζί της για την ταυτότητά του. Όταν δε το
κοριτσάκι ενημερώνει τους δικούς της ότι ο σχεδόν συνομήλικός της Φραγκίσκος
ήταν μαζί του, εκείνοι αναστατώνονται. Σύντομα όμως διαπιστώνουν ότι πρόκειται
για το γνώριμό τους κύριο Λευτέρη, ο οποίος είναι χρόνια εγκατεστημένος στην
Αυστραλία και φορώντας τη στολή του εθελοντή πυροσβέστη, παίζει το ρόλο του Αϊ
– Βασίλη για τα παιδιά των μεταναστών και των προσφύγων της Αθήνας. 
Οι ακραίες ρατσιστικές συμπεριφορές οι
οποίες αναπτύσσονται ως συνέπεια της πολυπολιτισμικότητας που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες δυτικές
κοινωνίες απασχολεί τη Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου στο βιβλίο της Τα
τέρατα του λόφου (Πατάκης).
Αναλυτικότερα, αποδίδεται η εγκληματική δράση μιας συμμορίας που βασίζεται σε ναζιστικά πρότυπα και δρα
στην περιοχή των Εξαρχείων, ενάντια σε άτομα διαφορετικής φυλετικής ταυτότητας.
Δύο δεκάχρονα κορίτσια, η ΄Ολγα και η Ειρήνη, γίνονται μάρτυρες του βίαιου
ξυλοδαρμού ενός μικρού Νιγηριανού και της δολοφονίας του πατέρα του από την
ίδια περιθωριακή ομάδα. Στη δράση της συμμορίας περιλαμβάνονται επίσης δύο
εμπρηστικές επιθέσεις, η πρώτη στο υπόγειο εργαστήριο όπου ο κύριος Λευτέρης
δέχεται τα παιδιά των οικονομικών μεταναστών και τους χαρίζει τα παιχνίδια που
επισκευάζει, με θύμα τον ίδιο και ένα κοριτσάκι από τις Φιλιππίνες. Η δεύτερη
σε ναό της περιοχής την ώρα του γάμου του εξαδέλφου της ΄Ολγας. Η αναβολή της
τελετής ως συνέπεια αυτού του περιστατικού αποδεικνύεται τελικά ευεργετική για
το ζευγάρι, αφού ανατρέπει το πρόγραμμα του γαμήλιου ταξιδιού του, σύμφωνα με
το οποίο θα επισκέπτονταν τους δίδυμους πύργους την 11η Σεπτεμβρίου,
οπότε κατέρρευσαν.
Στο μυθιστόρημα της με τον τίτλο Ο
κόκκινος θυμός (Πατάκης), ο
έφηβος ήρωας Απελλής αντίθετα, εκτονώνει δημιουργικά την οργή του για την εγκατάλειψη της
δεκαεξάχρονης τότε μητέρας του από το φυσικό του πατέρα κατά τη διάρκεια
της εγκυμοσύνης της, μέσα από την τέχνη της ζωγραφικής. Με τη συνομήλικη φίλη
του Νιόβη, η οποία παράλληλα με το σχολείο εργάζεται για να βοηθήσει την
οικογένειά της και φροντίζει τον ανάπηρο αδερφό της, μοιράζονται το πάθος για
τη ζωγραφική, τις ανησυχίες και τα διλήμματά τους, με κορυφαίο ανάμεσά τους την
επιλογή των σπουδών τους. Ο Απελλής προσανατολίζεται προς την αρχιτεκτονική,
σύμφωνα και με την επιθυμία της μητέρας του, ώσπου η προσφορά μιας υποτροφίας
για σπουδές στη ζωγραφική σε Πανεπιστήμιο του Καναδά, η οποία προέρχεται από
έναν διάσημο παγκοσμίως άνθρωπο των τεχνών που εκδηλώνει έντονο προσωπικό
ενδιαφέρον για το έργο του, ανατρέπει τα σχέδιά του. Όταν ο νεαρός ήρωας
ανακαλύπτει ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο είναι ο φυσικός του πατέρας, οι
παρεξηγήσεις λύνονται και η αγάπη διαλύει το θυμό. Παράλληλα με το γεμάτο αξίες
και όνειρα κόσμο των δύο παιδιών, παρουσιάζεται και εκείνος όπου κυριαρχούν η
βία, η παραβατικότητα, η αυτοκαταστροφή και η εκδίκηση, από τον οποίο ένας
πρώην ναρκομανής, παλιός γνώριμος του Απελλή, επιδιώκει να ξεφύγει.
Η πολυτιμότητα των παραπάνω έργων έγκειται
ωστόσο στο γεγονός ότι προσφέρουν διαχρονικά
στον αναγνώστη τη δυνατότητα να βιώσει
τη σημερινή πραγματικότητα. Αυτό οφείλεται στην αφηγηματική τους
αρτιότητα, χάρη στην οποία βιώνουμε καταστάσεις και συναισθήματα των
λογοτεχνικών ηρώων. Αξίζει λοιπόν να σταθούμε στους συγγραφικούς χειρισμούς και
τεχνικές που εξασφαλίζουν την εμπλοκή μας στον αφηγηματικό κόσμο, που
ευθύνονται για τη συγκινησιακή μας φόρτιση κατά την ανάγνωση.
Στα
βιβλία Το μυστήριο του
καλοκαιρινού Αγιοβασίλη και Ο
κόκκινος θυμός επιλέγεται η τριτοπρόσωπη αφήγηση. Στα δε Τέρατα του λόφου παρατηρείται εναλλαγή
του ετεροδιηγητικού αφηγητή με ένα από τα βασικά πρόσωπα της ιστορίας, την
Ειρήνη, που στέλνοντας στη γιαγιά της στην Αμερική ηλεκτρονικά μηνύματα,
παρέχει στον αναγνώστη πληροφορίες για όσα συμβαίνουν στη δική της ζωή καθώς και στων υπολοίπων λογοτεχνικών ηρώων.
Το αναγνωστικό ενδιαφέρον διατηρείται αμείωτο και στα τρία έργα, καθώς τα
κρισιμότερα γεγονότα αποδίδονται μέσα από την οπτική των προσώπων τα οποία
αφορούν, κατά τη στιγμή μάλιστα που βρίσκονται σε εξέλιξη. Αναλυτικότερα, η
μικρή Νεφέλη που έχει δει μερικές φορές να περιφέρεται στη γειτονιά της ο Αϊ –
Βασίλης με κόκκινη καλοκαιρινή στολή, επιδιώκει συχνά να τον ξανασυναντήσει
όταν βρίσκεται μαζί με κάποιο μεγαλύτερο μέλος της οικογένειας, προκειμένου να
γίνει πιστευτή, χωρίς ωστόσο να το κατορθώνει. Επίσης, επιθυμεί να τον
πλησιάσει όποτε εμφανίζεται με τη μορφή ζητιάνου, όμως δεν της δίνεται
ευκαιρία, αφού πρέπει να ακολουθήσει τα υπόλοιπα παιδιά, για να μην χαθεί.
Αντίστοιχα, στο μυθιστόρημα Τα τέρατα του
λόφου το επεισόδιο της απαγωγής της ΄Ολγας από τη συμμορία των νεοναζί
αποδίδεται με αναδρομή της αφήγησης, καθώς
το κορίτσι που βρίσκεται αιχμάλωτο σ’ έναν άθλιο χώρο, αναλογίζεται όσα
συνέβησαν έως τη στιγμή αυτή. Επίσης, το κίνητρο και οι απαιτήσεις των
απαγωγέων γνωστοποιούνται στον αναγνώστη όταν η ηρωίδα ακούει τον αρχηγό να
υπαγορεύει το κείμενο που θα διαβάσουν τηλεφωνικώς στους γονείς της. Εκεί, με
αφορμή την πρόσκληση για το γάμο που οι δύο φίλες έχασαν στο λόφο, στην οποία
έχει γραφτεί το περιεχόμενο του τηλεφωνήματος, πληροφορούμαστε την πρόθεση της
συμμορίας να δημιουργήσει πρόβλημα στην οικογένεια κατά τη γαμήλια τελετή του
ξαδέρφου της ΄Ολγας. Η αναγνωστική αγωνία για την τύχη του αιχμάλωτου κοριτσιού
κορυφώνεται όταν το ίδιο αναγνωρίζει στο πρόσωπο του σημαντικού ξένου που
υποδέχονται οι απαγωγείς της, τον Χανς, τον αδερφό του γαμπρού. ΄Οταν εκείνος
μιλώντας γερμανικά, της εξηγεί πως συμμετέχει σε σχέδιο απελευθέρωσής της,
μοιραζόμαστε την ελπίδα της για αίσια έκβαση της περιπέτειάς της που ενισχύεται όταν ο Χανς απευθύνει στα μέλη
της συμμορίας την πρόταση να αναλάβει ο ίδιος τη φρούρησή της ΄Ολγας, για όση
ώρα εκείνοι θα λείπουν στο λόφο, για να παραλάβουν τον τραυματισμένο σύντροφό
τους. Η αναμονή των δύο παιδιών μέχρι οι νεοναζί να απομακρυνθούν, βιώνεται
εξίσου έντονα και από τον αναγνώστη.
Στη διατήρηση της συγκινησιακής μας
φόρτισης συμβάλλουν εξίσου οι συνεχείς αντιθέσεις ανάμεσα στις αλλεπάλληλες
σκηνές βίας και στις προετοιμασίες του γάμου. Επίσης, αξίζει να επισημάνουμε
την όξυνση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος, που προκαλεί η ματαίωση των
προσδοκιών μας[1] για συμμετοχή του Χανς σε
ναζιστική οργάνωση. Οι σχετικές προσδοκίες
δημιουργούνται μέσα από μια σειρά ενδείξεων, με προεξάρχουσα την αναφορά
στην ενασχόληση του νεαρού με την ξιφασκία, που συνδυάζεται με τη δοκιμασία του
«μάνσουρεν» όπου υποβάλλονται οι νεοναζιστές. Ενδεικτική για την ποικιλία των
συγγραφικών χειρισμών, που επίσης
μεγιστοποιεί τη δυνατότητα εμπλοκής μας στα αφηγηματικά δρώμενα,
είναι η τελική επαλήθευση[2] της
προσδοκίας για επίθεση της συμμορίας στο γάμο.
Αντίστοιχα, στον Κόκκινο θυμό μέσα από την ταύτιση της οπτικής μας με του Απελλή και
της δυνατότητάς μας να εισερχόμαστε στον εσωτερικό του κόσμο, βιώνουμε την
ανυπομονησία του για τη συνάντηση με το Τζίσεν, που θα είναι καθοριστική για τη
μελλοντική καλλιτεχνική πορεία του, και ειδικότερα την αγωνία του αν τελικά συγκατατεθεί η μητέρα του για να φύγει
για σπουδές στη ζωγραφική με υποτροφία σε Πανεπιστήμιο του Καναδά. Επιπλέον, όταν η Κλειώ αντιλαμβάνεται
ότι ποτέ ο Τζίσεν δεν έπαψε να την αγαπά και δεν αδιαφόρησε για εκείνη και για
το παιδί τους, όπως έως τότε πίστευε, συμμετέχουμε πλήρως στο φόβο και την
ένταση που προκαλεί στον Απελλή το ενδεχόμενο εκείνη να εγκαταλείψει το
σημερινό σύζυγό της, για να ακολουθήσει τον εφηβικό της έρωτα. Τέλος,
συμμεριζόμαστε την απορία του νεαρού
ήρωα για την ταυτότητα του Λάζαρου και την περιέργειά του για την προτίμηση και
τη συμπάθεια που του έδειχνε.
Η δραστηριοποίησή μας κατά τη λογοτεχνική
ανάγνωση και ειδικότερα η ταύτισή μας με τα αφηγηματικά πρόσωπα όπου προαναφερθήκαμε, έχουν ως συνέπεια την
τεράστια παιδαγωγική δύναμη των συγκεκριμένων λογοτεχνικών έργων, που θα ήταν
ασφαλώς σκόπιμο να αξιοποιηθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Αναλυτικότερα, τα εν λόγω έργα που καλύπτουν όλες τις ηλικίες των μαθητών –
αναγνωστών, συμβάλλουν στην κοινωνική και ψυχική ωρίμασή τους, αποδίδοντας
ρεαλιστικά και διακριτικά τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα και παράλληλα
υποβάλλοντας σταθερές, οικουμενικές πολιτισμικές αξίες και στάσεις. Στους
παράγοντες που υπαγορεύουν την εκπαιδευτική αξιοποίηση, θα προσθέταμε τη
σύγχρονη διδακτική τάση για διαθεματική προσέγγιση της γνώσης και τη δυνατότητα
των εκπαιδευτικών να διαθέτουν το 25% του χρόνου του προγράμματος διδασκαλίας
σύμφωνα με την προσωπική επιλογή τους. ΄Ετσι, ανάμεσα στα στοιχεία των παραπάνω κειμένων που θα μπορούσαν
να δώσουν την αφορμή για ανάγνωσή τους από τους μαθητές, με γνώμονα την
επικαιρότητα, την αμεσότητα και τα διάφορα γνωστικά αντικείμενα του ωρολογίου
προγράμματος, σημειώνουμε εντελώς ενδεικτικά για τον Κόκκινο θυμό όσα αφορούν στις τέχνες της
ζωγραφικής, της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου και της μουσικής. Επίσης, για Τα τέρατα του λόφου επισημαίνουμε τα
ιστορικά στοιχεία που παρέχονται για το ναζισμό, τις πληροφορίες για τα
χαρακτηριστικά των νεοναζιστικών οργανώσεων που δρουν παγκοσμίως, για τις άλλες
ρατσιστικές οργανώσεις που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν στο δυτικό κόσμο και για
τις οργανώσεις που ιδρύονται με πρωτοβουλία πολιτών με στόχο την αντιμετώπιση
και καταπολέμηση τέτοιων φαινομένων. Τέλος, οι κλασικοί και σύγχρονοι μύθοι για
το πρόσωπο του Αϊ – Βασίλη[3] και η
πραγματικότητα τόσο για τον ΄Αγιο της Ορθοδοξίας όσο και για τη δημοφιλή μορφή
της Πρωτοχρονιάς, θα μας φέρουν σε επαφή στη σχολική τάξη με το βιβλίο Το μυστήριο του καλοκαιρινού Αγιοβασίλη.
[1] Όπως ο M. Riffaterre επισημαίνει, αποτέλεσμα της ματαίωσης των αναγνωστικών προσδοκιών είναι να εντείνεται το ενδιαφέρον μας για τη συνέχεια της υπόθεσης (βλ. τη μελέτη του «Describing Poetic Structures. Two approaches to Baudelaire’ s “The Chats”», στον τόμο Reader Response Criticism, From Formalism to Post-Structuralism, επιμ. J. P. Tompkins, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1988, σσ. 38 – 39).
[2] Στην
ευχαρίστηση και την αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας που αποκομίζει ο
αναγνώστης ως αποτέλεσμα της επαλήθευσης των προσδοκιών του αναφέρεται ο Αντ.
Κάλφας στο βιβλίο του Ο Μαθητής ως Αναγνώστης, εκδ. Τα τραμάκια, Θεσσαλονίκη,
1993, σ. 40.
[3] Αναφέρω
ενδεικτικά το «Βλογημένο Μαντρί» του Φώτη Κόντογλου.
