του Γιάννη Σ. Παπαδάτου, κριτικού και
Λέκτορα του Πανεπιστημίου του Αιγαίου**
Μελένικο, 5.8.1913 – 5.8.2013
Στις μέρες μας η ιστορία γράφεται μάλλον με τη λογική των
κανονιοφόρων. Κι η τηλεόραση με τη σειρά της "προσφέρει" κατά το δοκούν στα πλήθη. Αλλ’ η ιστορία πέρα από τη
σύγχρονη τηλεόραση και βεβαίως από τα επιστημονικά βιβλία «γράφεται» και στη
λογοτεχνία. Κυρίως στα ιστορικά μυθιστορήματα. Από εκεί ο απλός αναγνώστης
μπορεί καλύτερα να μάθει, να εμπλουτίσει, να συνθέσει τις γνώσεις του, να
κατανοήσει το βάθος και το πλάτος των ανθρώπινων πράξεων, την αποθέωση του πνεύματος
αλλά και την τραγικότητα της ύπαρξης. Αλήθεια,
από πού ο ρωσικός λαός έμαθε καλύτερα την ιστορία του ή ο γαλλικός για τη δική
του; Ο Ντοστογιέφσκι κι ο Τολστόι ή ο Ουγκώ κι ο Μπαλζάκ μήπως έπαιξαν ρόλο;
Όλα αυτά ήρθαν στο νου μου διαβάζοντας το μυθιστόρημα της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου
Η προφητεία του κόκκινου κρασιού.
Ζούμε σε εποχές όπου η περιρρέουσα
ατμόσφαιρα αρχίζει ξανά να γεμίζει από σωτήρες και περίεργες λογικές όπως οι
εισβολές σε κράτη, που βαφτίζονται «ειρηνικές κινήσεις» ή οι διεκδικήσεις
περιοχών με ψυχρές λογικές σύγχρονων δικτατόρων και με αστείες στην επιφάνεια
πλην όμως σοβαρές στο βάθος απαιτήσεις κατοχής τμημάτων κυρίαρχων κρατών. Έτσι
τα γεγονότα του παρελθόντος είναι πάντα επίκαιρα. Επειδή σαν σε καθρέφτη μας
βοηθούν να δούμε τους άλλους και συνάμα τον εαυτό μας.
Υπ’ αυτή την έποψη η πληροφόρηση στο βαθμό
που γίνεται μέσα από τη λογοτεχνία και κυρίως από το ιστορικό μυθιστόρημα, είναι
πληροφόρηση ουσίας. Γιατί ο ρεαλισμός του και η αποτυπωμένη ιστορική γνώση ως
αποτέλεσμα εμβριθούς και αντικειμενικής έρευνας παίρνουν υπόψη τους την ατομική
και διαπροσωπική λεπτομέρεια και το συναίσθημα. Κι όταν το συναίσθημα δεν
καταλήγει σε μελοδραματικές αποστροφές το ιστορικό γεγονός μέσω της λογοτεχνίας
γίνεται γνώση, συνείδηση κι όχι εκδίκηση, γίνεται κρίση, σύγκριση, επιχείρημα και
όραμα απέναντι σε ό, τι επίβουλο και ανιστόρητο εμφανίζεται. Όλ’ αυτά που είναι
αρετές του καλού ιστορικού μυθιστορήματος τα περιέχει Η προφητεία του κόκκινου κρασιού.
Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα κομίζοντας
ιστορία δύο αιώνων, εστιάζει κατά το μεγαλύτερο μέρος του στο Μελένικο, ιστορική
βυζαντινή πόλη, από τα σημαίνοντα κέντρα του ελληνισμού, η οποία τροφοδότησε πολλαπλώς τον αγώνα της
απελευθέρωσης από τους Τούρκους αλλά και την μετεπαναστατική Ελλάδα με έργα πράξης
και με εξέχουσες προσωπικότητες. Από τις αρχές του 19ου αι. όπου το
Μελένικο άκμαζε για το θαυμαστό εμπόριο μεταξιού, δερμάτων, αγροτικών προϊόντων
αλλά κυρίως κόκκινου κρασιού, με οίκους στη Βιέννη και αλλού και αργότερα, ως
τις αρχές 20ού αιώνα, όταν με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) παραχωρήθηκε στη
Βουλγαρία.
Η συγγραφέας χρησιμοποιεί ως πρωταγωνιστές
πρόσωπα του ιστορικού γενεαλογικού της δέντρου τα οποία συμμετείχαν σε κεφαλαιώδη
γεγονότα της νεοελληνικής ιστορίας καθώς και μυθιστορηματικά πρόσωπα που
ολοκληρώνουν την υπόθεση. Τα ιστορικά πρόσωπα της οικογένειας Χρηστομάνου, ο
Αναστάσιος και ο Εμμανουήλ, συμμετείχαν στην ιδρυτική διακήρυξη του «Κοινού Μελενίκου»
(1813) ενός πρωτοποριακού, ακόμη και για σήμερα, καταστατικού χάρτη με
κανονιστικά, συνταγματικά, πολιτικά και συνάμα ουμανιστικά στοιχεία που
καθόριζε ζητήματα ισότητας, ισονομίας, τερματισμού του διαχωρισμού σε τάξεις,
αλληλοβοήθειας, οργάνωσης και λειτουργίας διάφορων θεσμών (εκκλησία,
εκπαίδευση, υγεία κ.ά.). 
Η υπόθεση είναι πλούσια σε πρόσωπα,
γεγονότα και καταστάσεις. Η αφήγηση χρησιμοποιεί μια διπλή αφηγηματική πορεία: εναλλάσσεται σε χρονικές περιόδους σε δύο επίπεδα. Στο ένα επίπεδο ένας πατέρας με την κόρη του –ο γνωστός από άλλα μυθιστορήματα της συγγραφέως, Αλέξης Νόιγκερ-, εν έτει 2005, ταξιδεύουν προς το Μελένικο κατ’ εντολήν της μητέρας και γιαγιάς, προκειμένου να ανεύρουν μια εικόνα, την
Τρικέφαλη Τριάδα, ιστορικό κειμήλιο της οικογένειας Χρηστομάνου. Εκεί συναντούν
συνεχείς εκπλήξεις και «ολοκληρώνουν» κομμάτια της ιστορίας που τους ήταν κενά.
Στο άλλο επίπεδο που είναι και το κατ’ εξοχήν ιστορικό, μέσα από την εξελικτική
στο χρόνο πορεία προσώπων της οικογένειας και σε ορισμένες περιόδους (1813,
1834, 1885, 1913), παρακολουθείται το ιστορικό κειμήλιο στην πορεία του από το
Μελένικο, στη Βιέννη, στην Οδησσό και πάλι στο Μελένικο.
 |
| Οι υπογράψαντες το "Κοινόν Μελενίκου" |
 |
| Ελισάβετ Αναστασίου Χρηστομάνου, σύζυγος Θεοδοσίου-Νατάλη Πέτροβιτς 1812-1885 |
Το κειμήλιο κατά εποχές συνδέεται με
θεραπευτικούς λόγους αλλά και με εθνικούς σκοπούς. Πρόσωπα και γεγονότα περνάνε
στην εξέλιξη της ιστορίας τα οποία δένονται στα δύο επίπεδα: ο απόηχος της
δράσης του Ρήγα, η δίκη του Κολοκοτρώνη και του Πολυζωΐδη, η προσωπικότητα του
Πολυζωΐδη, ο Σούμπερτ, η Φιλική Εταιρεία, η ίδρυση του «Κοινού Μελενίκου», η
δράση του ελληνικού στρατού κατά τους πολέμους μετά το κύλισμα του 20ού αιώνα, των
τούρκικων και αργότερα βουλγαρικών οργανώσεων και δυνάμεων της περιοχής, η μικρόνοη
και παντελώς ανιστόρητη δράση των ισχυρών της Ευρώπης σχετικά με το μοίρασμα
της περιοχής, η τραγική αποχώρηση των Μελενικιωτών στους δρόμους της προσφυγιάς.
Επίσης μέσα από την αφήγηση ενός ήρωα, του Στάνοφ, γέρου πια - «έρχεται» από
ένα άλλο μυθιστόρημα της συγγραφέως-, αποκαλύπτονται μυστικά και γεγονότα που
έχουν σχέση με δημιουργικά κενά της πλοκής αλλά και του σύνολου έργου της κι
επίσης αναφέρονται και υπογραμμίζονται γεγονότα του μεγαλύτερου μέρους του 20ού
αιώνα σχετικά με την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στη Βουλγαρία.
 |
| Αναστάσιος Πολυζωίδης |
Η τριτοπρόσωπη αφήγηση έχει συγκρατημένη
συναισθηματική φόρτιση. Ο λόγος είναι ρέων, λιτός στα ιστορικά γεγονότα, γλαφυρός
και ζωντανός στους διαλόγους αλλά και ποιητικός σε περιγραφές ή καυστικός στην
αποτύπωση έμμεσων κρίσεων. Η πορεία της συγγραφέως στο μυθιστορηματικό λόγο την
έχουν εφοδιάσει με εκείνες τις δυνατότητες ώστε να «μεταφέρει» ιστορικά
γεγονότα και τεκμήρια ιστορίας με μια θαυμαστή αφηγηματική δεινότητα. Τα
μυθιστορηματικά γεγονότα κομίζοντας αδιάψευστες μαρτυρίες, όπως και τα κείμενα
συγγραφέων πρωταγωνιστών μεταφέρουν και ενσταλάζουν στον αναγνώστη ζωντανές εικόνες
της νεοελληνικής ιστορίας. Η συγγραφέας ισορροπώντας
με συνέπεια το γεγονός και τη συναισθηματική του φόρτιση, συγκινεί δημιουργικά τον
αναγνώστη και συνάμα έμμεσα του μεταδίδει ανάγλυφες εικόνες εν πολλοίς
άγνωστες.
Παράλληλα το μυθιστόρημα διαπνέεται από μια σύγχρονη διαπολιτισμική
συλλογιστική. Εντάσσεται στο είδος του ιστορικού μυθιστορήματος με στοιχεία του
λεγόμενου εξελικτικού μυθιστορήματος (Bildungsroman) με κοινή
κοσμοθεωρητική βάση την αντιπολεμική και διαπολιτισμική συνιστώσα, οι οποίες το
εμποτίζουν διαλεκτικά, δίνοντάς του μια διαχρονική επικαιρότητα ικανή να ερμηνεύσει
την πραγματικότητα στην εθνική και τη διεθνή πολιτικοκοινωνική κονίστρα.
Βέβαια η λογοτεχνία δεν μπορεί να αλλάξει τη
ροή της ιστορίας. Μπορεί όμως να διαμορφώσει συνειδήσεις που μπορούν με τη
σειρά τους να αλλάξουν τα πράγματα Και βιβλία σαν την Προφητεία του κόκκινου κρασιού είναι διαμάντια αφενός μιας
απολαυστικής αισθητικά ανάγνωσης και αφετέρου διαμόρφωσης μιας αντικειμενικής θέασης
ιστορικών γεγονότων τα οποία δεν αποτελούν μουσειακά «εκθέματα», αλλά ενέχουν τη δυναμική
μιας ρέουσας πραγματικότητας που στην κάθε της στιγμή εμποτίζεται από
μετεικάσματα μνήμης, αλήθειας και γνώσης ικανά να κινήσουν το παρόν και να
οραματιστούν το μέλλον.
http://www.i-read.i-teen.gr/book/i-profiteia-toy-kokkinoy-krasioy
http://www.patakis.gr/viewshopproduct.aspx?id=580767
