Το "πολιτικοποιημένο" παιδικό βιβλίο

(Από το βιβλίο Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης 1983, 1987²  - εξαντλημένο - http://www.loty.gr/meletimata_analyt_1.htm )

Ένα από τα καυτά ερωτήματα που θέτουν συνήθως οι γονείς σχετικά με την παιδική λογοτεχνία είναι και τούτο: ναι ή όχι στο «πολιτικοποιημένο» παιδικό βιβλίο;

       Το ίδιο το ερώτημα, ωστόσο, κρύβει μια τεράστια παρεξήγηση. Γιατί εκείνοι που το θέτουν συγχέουν, συνήθως άθελά τους, τον όρο «πολιτικοποίηση» με τον όρο «κομματικοποίηση». Η διάκριση αυτή τονίστηκε ιδιαίτερα στο Συμπόσιο με θέμα την Πολιτική Αγωγή, που έγινε στη Λευκωσία το Δεκέμβριο 1976, οργανωμένο  από τον εκεί ΄Ομιλο Πνευματικής Ανανεώσεως και την Εταιρεία Επιστημονικών και Πολιτιστικών Μελετών. Και πραγματικά: Αν σκεφτούμε λίγο το πράγμα, σίγουρα θα συμφωνήσουμε πως κύριο μέλημά μας, ως γονιών, πρέπει να είναι το να πλάσουμε έναν άνθρωποι σωστό, χρήσιμο και στην κοινωνία και στον εαυτό του. Πρέπει, με άλλα λόγια, να τον κάνουμε ηθικό άνθρωπο και σωστό πολίτη, άνθρωπο που γνωρίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, που σέβεται τους νόμους και πάνω απ’ όλα είναι αποφασισμένος να ζήσει ελεύθερος ως άτομο, με ελεύθερο το έθνος του, σεβόμενος ταυτόχρονα και την ελευθερία των άλλων. Ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, μάλιστα, είχε τονίσει ότι «δεν κερδίζουμε τίποτα ν’ αποχωρίζουμε την έννοια της αγωγής του πολίτη από την έννοια της αγωγής του ανθρώπου» και ότι «η αγωγή αυτή αρχίζει από την ώρα που θα γεννηθεί το παιδί»[1]. ΄Ετσι, το βιβλίο που μας βοηθά σε τούτο το έργο θαρρώ πως κάθε άλλο παρά καταδικαστέο μπορεί να θεωρηθεί.

       Οι αντιρρήσεις που συχνά ακούγονται, και έντονα μάλιστα, για το είδος αυτό δίκαια αρχίζουν από τη στιγμή που βλέπουμε να εισχωρεί σ’ ένα παιδικό βιβλίο η προπαγάνδα για τούτο ή εκείνο το κόμμα, για τούτη ή εκείνη την παράταξη. Γιατί τότε το βιβλίο αυτό στενεύει τον ορίζοντα του παιδιού και του τονίζει καταστάσεις που και μεταβλητές είναι και ξεπερασμένες θα θεωρούνται έπειτα από χρόνια, όταν το παιδί θα έχει φτάσει πια σε ώριμη ηλικία.

       Με βάση λοιπόν τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι το «πολιτικοποιημένο» βιβλίο, με τη σωστή έννοια του όρου, το βιβλίο δηλαδή που, πέρα από την αισθητική απόλαυση, θα βοηθήσει το παιδί ν’ αρχίσει να κατανοεί το ρόλο του ως πολίτη, να κατανοεί την έννοια της ελευθερίας, της ειρήνης και ης δικαιοσύνης, που θα το βοηθήσει με άλλα λόγια να ξεφύγει λίγο λίγο από τον εγωιστικό εαυτό του και να περάσει «από το εγώ στο εμείς», καταπώς έλεγε και ο Μακρυγιάννης, πρέπει να θεωρείται θεμιτό. Σαν παράδειγμα πολιτικοποιημένου βιβλίου μπορούμε να αναφέρουμε ένα πλιότερο ξένο πασίγνωστο αριστούργημα, τον Μικρό Πρίγκιπα του Σαιντ-Εξυπερύ.

          Από πολλές πλευρές ακούγονται βέβαια απόψεις όπως «αφήστε ήσυχα και ανέμελα τα παιδιά», ή «μην τα προβληματίζετε» και τα παρόμοια. Ας μη γελιόμαστε, όμως. Τα σημερινά παιδιά, και μάλιστα εδώ, στον πολύπαθο τόπο μας, και πολλά βλέπουν, και πολλά ακούν, και πολύ περισσότερα ξέρουν για τον κόσμο γύρω τους απ’ ό,τι οι προηγούμενες γενιές. Και παύουν από πολύ νωρίς να είναι όσο ανέμελα φαίνονται, αρχίζουν από πολύ νωρίς ν’ αναρωτιούνται «γιατί αυτό» και «γιατί εκείνο». Ο προβληματισμός τους είναι κάτι αναμφισβήτητο. ΄Αλλοι πάλι μιλούν για την αγνότητα του παιδιού ή του εφήβου που δεν πρέπει να χαθεί, κ.λπ. Όμως αγνότητα δε σημαίνει ανεμελιά, δε σημαίνει αδιαφορία για τα γύρω συμβαίνοντα. Το αντίθετο μάλιστα! ΄Οσο πιο αγνό ψυχικά είναι το παιδί ή ο νέος, τόσο πιο πολύ νιώθει και ταράζεται από τις ασχήμιες που βλέπει γύρω του.

  Πρέπει εδώ να πούμε πως η ανάγκη για τέτοια βιβλία, που να πλάθουν ελεύθερους ανθρώπους και σωστούς πολίτες, είχε επισημανθεί κι εδώ στην Ελλάδα από τις αρχές του 20^ου αιώνα, και μάλιστα από τη μεγάλη μας Πηνελόπη Δέλτα. Το Παραμύθι χωρίς όνομα είναι, δίχως αμφιβολία, το πρώτο «πολιτικοποιημένο» παιδικό βιβλίο. Στην ταραγμένη εποχή που πρωτοείδε το φως της δημοσιότητας, γύρω στα 1910, προκάλεσε πολλές και ποικίλες αντιδράσεις. Η επανάσταση στο Γουδί και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ήταν θέματα νωπά και καυτά. Και το αντιβασιλικό πνεύμα διάχυτο. Χαρακτηρίστηκε λοιπόν το βιβλίο αυτό από μερικούς «αντιβασιλικό», ενώ από άλλους «φιλοβασιλικό» μεν αλλά «αντιγεωργιακό». Η ίδια ωστόσο η Πηνελόπη Δέλτα αναφέρει ξεκάθαρα τους στόχους της σε μια επιστολή της προς τον Αλέξανδρο Δελμούζο. Γράφει: «Το βρίσκετε «αντιγεωργιακότατο» αν και «φιλοβασιλικότατο» και υποθέτετε πως σαν κυκλοφορήσει θα κατασχεθεί. Και το έγραψε και η Ακρόπολη στο φύλλο των 16 Δεκεμβρίου. Ο Βασιλεύς Αστόχαστος συμβολίζει άραγε στο Παραμύθι τον Βασιλέα Γεώργιον; Πολύ λυπούμαι που το παίρνει κανείς έτσι… Ο Αστόχαστος είναι το σιχαμένο καθεστώς και το Βασιλόπουλο ο νέος ΄Ελληνας όπως θα τον ήθελα, εκείνος που θα ζητήσει μέσα του να βρει τη δύναμη ν’ αναγεννηθεί, όχι έξω, όχι ρίχνοντας στον ένα και στον άλλο τις δικές του αμαρτίες»[2].

            «Δεν κατέγινα ποτέ σε φιλολογία», έγραφε με σεμνότητα στον Κωστή Παλαμά. «Θέλησα να ξυπνήσω στα παιδιά ευγενικά αισθήματα και ιδέες»[3]. Κι ο Πέτρος Βλαστός τής έγραψε κάποτε: «Είστε από τους ανθρώπους που γεννήθηκαν ξυπνητήρια!»[4].

            Σήμερα λοιπόν, περισσότερο από άλλοτε, θαρρώ πως όχι μόνο επιτρέπεται, αλλ’ ίσως επιβάλλεται οι συγγραφείς παιδικών βιβλίων να είναι ξυπνητήρια, ποιος μικρότερο, ποιος μεγαλύτερο.

(Σημ.: Το κείμενο αυτό γράφτηκε πριν από τρεις και πλέον δεκαετίες. Ο αναγνώστης ας κρίνει αν και πόσο παραμένει επίκαιρο).

---

[1]   Ι. Θεοδωρακόπουλος: «Η πολιτική αγωγή», άρθρο στο περιοδικό ΕΥΘΥΝΗ, τ. 63 (Μάρτιος 1977), σελ. 97-99.

[2]   «Αλληλογραφία Π.Σ. Δέλτα», επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδη, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ. 222-223.

[3]   Ο.π. σελ. 22 και 205.

[4]   Ο.π. σελ. 4.