Ο ρεαλισμός στην παιδική/νεανική λογοτεχνία

 'Οπως είναι γνωστό, ο όρος ρεαλισμός είναι όρος πολυσήμαντος που έχει χρησιμοποιηθεί στη μεταφυσική, στη γνωσιολογία και στην αισθητική. 'Οπως επίσης είναι γνωστό, στην αισθητική και στις εφαρμογές της -λογοτεχνία, καλές τέχνες κ.λπ.- ρεαλισμός, σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό και το ρομαντισμό, καλείται η πιστή και έντεχνη απεικόνιση της πραγματικότητας, χωρίς προσπάθεια εξωραϊσμού και εξιδανίκευσης.

 'Ομως για ποια πραγματικότητα μιλούμε; Στη γνωσιολογία γίνεται διάκριση μεταξύ (α) του αφελούς ρεαλισμού, που δέχεται ότι υπάρχει αντικειμενικός εξωτερικός κόσμος, τον οποίον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας ακριβώς όπως είναι, και (β) του κριτικού ρεαλισμού που δέχεται ότι μόνο τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου συλλαμβάνουν οι αισθήσεις μας και όχι τον ίδιο τον κόσμο και την ουσία του.

      Με βάση την παραπάνω διάκριση, μπορούμε να διατυπώσουμε την άποψη ότι ρεαλιστικό δημιούργημα παράγεται όταν, κατά την ώρα της γένεσής του, επικρατεί στο δημιουργό του η διάθεση να εκφράσει την πραγματικότητα και την αλήθεια όπως εκείνος την αντιλαμβάνεται και τη μεταπλάθει. 'Αλλωστε σε τούτη τη μετάπλαση της πραγματικότητας από το δημιουργό βρίσκεται και η ουσία της Τέχνης. Από το τι αποδίδει αυτή η μετάπλαση κρίνεται η αξία του έργου τέχνης - του λογοτεχνήματος στην περίπτωση που μας απασχολεί. Συγκεκριμένα για την παιδική λογοτεχνία, από το αποτέλεσμα της μετάπλασης αυτής κρίνεται επίσης αν το λογοτέχνημα είναι πράγματι ή όχι για παιδιά, μικρά ή μεγάλα. Και η κρίση αυτή έχει γνώμονα ορισμένα χαρακτηριστικά που υπάρχουν -ή δεν υπάρχουν- στο λογοτέχνημα. Πρόκειται για τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν όσα κείμενα έχει ήδη παρατηρηθεί και αποδειχτεί στην πράξη ότι γοητεύουν τα παιδιά [1].

     Παρενθετικά, ως προς την ηλικία των παιδιών-αναγνωστών, ας διευκρινίσουμε κάτι σημαντικό: Ο γνήσιος δημιουργός, ο πραγματικός λογοτέχνης, μολονότι μπορεί να έχει συχνά κατά νου ένα παιδί ως "ιδεατό αναγνώστη", σπάνια δημιουργεί για το αναγνωστικό κοινό μιας απόλυτα συγκεκριμένης ηλικίας. Μια τόσο δεσμευτική πρόθεση θα οδηγούσε σε "κατασκεύασμα" και όχι σε γνήσιο έργο τέχνης. Ας μη λησμονούμε άλλωστε ότι η αντιληπτική ικανότητα διαφέρει μεταξύ ομηλίκων παιδιών, όσο και αν θεωρητικά είναι σαφή τα όρια των διαφόρων "ηλικιών" του αναπτυσσομένου ανθρώπου. 'Αρα ο χαρακτηρισμός ενός λογοτεχνήματος, έστω και εκ των υστέρων, για παιδιά μιας αυστηρά καθορισμένης ηλικίας μόνον ενδεικτικός μπορεί να είναι.

Ας δούμε τώρα τι μπορεί να παρουσιάζει ένα λογοτέχνημα για παιδιά που χαρακτηρίζεται ρεαλιστικό, με βάση όσα αναφέραμε ως εδώ. Σε γενικές γραμμές, μπορεί να ασχολείται:

1. Με καταστάσεις και προβλήματα ψυχολογικά που συνδέονται με την ανάπτυξη και την εξέλιξη των παιδιών, όπως η κρίση της προσωπικότητας, η κατανόηση των ρόλων, η εφηβεία, το ερωτικό ξύπνημα, κ.λπ. -οπότε έχουμε συναισθηματικό ρεαλισμό.

2. Με καταστάσεις και προβλήματα κοινωνικά, που ξεκινούν από τα πιο απλά, μέσα στην οικογένεια, και φτάνουν ως τα σύνθετα του έξω κόσμου -οπότε έχουμε ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις.

          3. Με καταστάσεις και προβλήματα οικολογικά και βιολογικά, που αφορούν την ευθύνη για την καταστροφή της φύσης, ή την αντιμετώπιση διαφορετικών τρόπων ζωής -οπότε έχουμε ρεαλισμό στις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον και το μέλλον του.

            Συχνά, πολλά από τα παραπάνω ρεαλιστικά στοιχεία συνυπάρχουν σ' ένα πεζογράφημα. Ας προσπαθήσουμε ωστόσο να φέρουμε ξεχωριστά λίγα παραδείγματα από την ελληνική Παιδική Λογοτεχνία.

Για την πρώτη περίπτωση, μεταξύ πολλών άλλων, μπορούμε να αναφέρουμε τα βιβλία: Το ψέμα (Πατάκης) της Ζωρζ Σαρή και Ο Μιχάλης και το μηχανάκι (ΑΣΕ) της Ζωής Κανάβα (κρίση προσωπικότητας), Η κοκκινοπαντουφλίτσα (Κέδρος) της Ελένης Βαλαβάνη και Τ' όνειρο της Μαριάννας ('Iκαρος) της 'Αννας Σαφιλίου (κατανόηση ρόλων), Οι δυο τους κι άλλοι δυο (Πατάκης) του Μάνου Κοντολέων και Οδός Γραβιάς (Πατάκης) της Τούλας Τίγκα (εφηβεία - ερωτικό ξύπνημα). Ωστόσο, συναισθηματικό ρεαλισμό μπορούμε να βρούμε και σε βιβλία παλιά ή βιβλία που δεν αναφέρονται σε καταστάσεις της εποχής μας. Κι αυτό γιατί συχνότατα οι ψυχικές αντιδράσεις του ανθρώπου  -και ιδιαίτερα του παιδιού- παραμένουν οι ίδιες σε κάθε εποχή (π.χ. τα συναισθήματα της ζήλειας, του θυμού, της ενοχής, της χαράς, του φόβου κ.λπ.). 'Ετσι, συναισθηματικό ρεαλισμό θα συναντήσουμε σε πλήθος παλιά βιβλία, ελληνικά ή ξένα, από τον Τρελαντώνη της Π.Σ. Δέλτα ως τον 'Ολιβερ Τουίστ του Κ. Ντίκενς. Επίσης σε βιβλία που γράφτηκαν τις τελευταίες δεκαετίες αλλά αναφέρονται σε περασμένες εποχές, όπως π.χ. τα Δυο Ελληνόπουλα στα χρόνια του Νέρωνος (Εστία) της Γεωργίας Ταρσούλη και Τα τρία παιδιά (Καστανιώτης) του I.Δ. Ιωαννίδη. 'Αρα θα ήταν λαθεμένο να υποστηριχτεί ότι "ρεαλιστικά" μπορεί να είναι μόνο όσα λογοτεχνήματα αφορούν τη σύγχρονη εξωτερική πραγματικότητα.

      Για τη δεύτερη περίπτωση, πολλά ελληνικά βιβλία για παιδιά μπορούν ν' αναφερθούν ως παραδείγματα, χωρίς να εξαντλείται βέβαια ο κατάλογος. Π.χ. ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις μέσα στην οικογένεια βρίσκουμε στα βιβλία:  Μάνα δεν είναι μόνο μία (Ψυχογιός) της Φράνσης Σταθάτου, Το 33 (Πατάκης) του Μάνου Κοντολέων, 'Ακου, φίλε! (Καμπανάς) του Αντώνη Δελώνη, Μια ιστορία για δύο (Κέδρος) της Ειρήνης Μάρρα, κ.α. Ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις, όταν εμπλέκονται και θέματα ευρύτερα κοινωνικά, βρίσκουμε στα βιβλία: Απ' το ένα ως το δέκα (Κέδρος) της 'Αννας Γκέρτσου- Σαρρή, Αρχίζει το ματς (Πατάκης) της Αγγλικής Βαρελλά, Πριν από το τέρμα, και Παιχνίδι χωρίς κανόνες (Πατάκης) της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Οι δρόμοι της άνοιξης (ΑΣΕ) του Δημήτρη Μανθόπουλου, Το καπλάνι της βιτρίνας (Κέδρος) της 'Αλκης Ζέη, Τα ξύλινα σπαθιά (Πατάκης) του Παντελή Καλιότσου,  Ψηλά στη στάνη της Γαρυφαλιάς (Κέδρος) της Πιπίνας Τσιμικάλη, Για τον πατέρα (Πατάκης) της Καλλιόπης Σφαέλλου, Η αόρατη σελίδα (Καστανιώτης) της 'Αλκης Γουλιμή. Ακόμη στα: Το ταξίδι που σκοτώνει (Καστανιώτης) του Μάνου Κοντολέων, SΟS Κίνδυνος (Καστανιώτης) της Νίτσας Τζώρτζογλου, Μια χαραμάδα φως (Κέδρος) της Κίρας Σίνου, Το αυγό της έχιδνας (Πατάκης) της Λίτσας Ψαραύτη, και σε πολλά άλλα. 

Ρεαλισμό όμως στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις μέσα κι έξω από την οικογένεια, συναντούμε και σε λογοτεχνήματα που δεν κατατάσσονται στα "ρεαλιστικά", όπως π.χ. στα παραμύθια και ιδίως τα παλιά λαϊκά. Η Σταχτοπούτα και η Χιονάτη είναι δύο από τα πιο χτυπητά και πιο γνωστά παραδείγματα. Αλλά και σε πλήθος άλλα δε λείπουν η αδελφική αντιζηλία, η γονεϊκή σκληρότητα, η ορφάνια, η φτώχεια, ο αγώνας για τη ζωή, η αδικία, οι αρρώστιες, η καταδυνάστευση, ο φόβος, ο ξεριζωμός και άλλα πάμπολλα "ρεαλιστικά" στοιχεία. 'Αρα δεν μπορεί να υποστηριχτεί απόλυτα ότι "ρεαλισμός" και παραμύθι είναι πάντα έννοιες ασυμβίβαστες.

 Για την τρίτη περίπτωση αξίζει ν' αναφέρουμε ως παραδείγματα τα βιβλία: Εμένα με νοιάζει (Πατάκης) της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Φιλενάδα, φουντουκιά μου (Πατάκης) και Τα βούκινα της φύσης (Πατσούρης) της Αγγελικής Βαρελλά, Ανάσες και ψίθυροι του δάσους (Πατάκης) της Λίτσας Ψαραύτη, Τα δέντρα μας (Κέδρος) της Θέτης Χορτιάτη, 'Εξι χαμόγελα (Εκδόσεις των επτά) της Γαλάτειας Παλαιολόγου, Ο θυμός του Ποσειδώνα (Kέδρος) του Χάρη Σακελλαρίου, Οι θησαυροί της Χρυσοπηγής (Ψυχογιός) της Αργυρώς Αλεξανδράκη (σχέσεις με το περιβάλλον) και Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει λυπητερές ιστορίες (Κέδρος) της Μαρούλας Κλιάφα, Ο κήπος με τ' αγάλματα (Καστανιώτης) της Ελένης Σαραντίτη, Το φουστάνι της Κλεοπάτρας (Πατάκης) της Πίτσας Σωτηράκου, Το ταξίδι που θέλαμε  (Πατάκης) της Λίτσας Ψαραύτη, Η Μαριάννα στην Αφρική (Σπαθής) της 'Αννας Σαφιλίου, Η πόλη με τους ασφόδελους (Ευρωεκδοτική) της Νένας Πάτρα (σχέσεις με διαφορετικούς τρόπους ζωής). 'Ομως ρεαλισμός στις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον ή με διαφορετικούς τρόπους ζωής μπορεί να υπάρχει και σε σύγχρονα παραμύθια ή φανταστικές ιστορίες. 'Εχουμε π.χ., στην ξένη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία, το Μαγικό φίλτρο (Ψυχογιός) του Μίκαελ 'Εντε και στην ελληνική τα: Φουρφουρής ο κότσυφας (Πατάκης) της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Δράκε, δράκε, είσ' εδώ; (Πατάκης) της Αγγελικής Βαρελλά, τα θεατρικά Κι έτσι σώθηκε το δάσος (Ηράκλειτος) της Μαρίας Γουμενοπούλου και 'Ενα κόλπο που πιάνει (Χριστόπουλος/Πανεζή) της Γιολάντας Πατεράκη (έγνοια για το περιβάλλον), ή τα: Οι τελευταίοι ήρωες (Πατάκης) της Λίτσας Ψαραύτη, τη σειρά 'Ενα παραμύθι μια χώρα (Κέδρος) της Μάρως Λοϊζου και άλλα (διαφορετικοί τρόποι ζωής). 'Αρα και σ' αυτή την περίπτωση δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι φαντασία και ρεαλισμός ποτέ δε συμβιβάζονται.

            Ας δούμε τώρα ποια είναι τα θετικά στοιχεία, πέρα από την αισθητική απόλαυση, που προκύπτουν από την ανάγνωση λογοτεχνημάτων σαν αυτά που αναφέρθηκαν -λογοτεχνημάτων δηλαδή με ρεαλισμό όπως τον προσεγγίσαμε.

            Στην πρώτη περίπτωση: Τα παιδιά παύουν να φοβούνται τον εαυτό τους και τον γνωρίζουν καλύτερα, όταν ανακαλύπτουν στα βιβλία ότι υπάρχουν πρόσωπα που δοκιμάζουν συναισθήματα παρόμοια με τα δικά τους και μάλιστα συναισθήματα που συχνά δεν τολμούν να τα ομολογήσουν, όπως η ζήλεια, η επιθυμία για κακές πράξεις, η ενοχή, κ.λπ.

            Στη δεύτερη περίπτωση: Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με την -πολλές φορές σκληρή- κοινωνική πραγματικότητα, την οποία άλλωστε ήδη αντιλαμβάνονται και γνωρίζουν από τις συζητήσεις των μεγάλων, την τηλεόραση και τις εφημερίδες. Το ευεργετικό εδώ είναι ότι η επαφή με την πραγματικότητα γίνεται μέσω της Τέχνης, μέσω της Λογοτεχνίας. 'Αρα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι έτσι η προετοιμασία για τη ζωή γίνεται πιο αποτελεσματική.

            Στην τρίτη περίπτωση: Τα παιδιά συνειδητοποιούν καλύτερα τα οικολογικά προβλήματα που θα κληθούν να τ' αντιμετωπίσουν στη ζωή τους, ή τους διαφορετικούς τρόπους ζωής που υπάρχουν και τους οποίους πρέπει δημοκρατικά να σεβαστούν ως ενήλικοι. 

           Βέβαια τα θετικά στοιχεία που επισημάναμε ενδέχεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, να μετατραπούν σε αρνητικά. Αυτό θα συμβεί αν οι συγγραφείς καταληφθούν από υπερβάλλοντα ζήλο διαφωτιστή, σπεύσουν να γεμίσουν το κεφάλι του παιδιού με όλα τα αποτρόπαια και φρικτά που συμβαίνουν στο σύγχρονο κόσμο ή έχουν συμβεί στους ίδιους, χωρίς ν' αφήνουν κάποια χαραμάδα αισιοδοξίας. Αν απογοητεύουν δηλαδή το παιδί ενώ δεν έχει ακόμη προλάβει ν' αναπτύξει την ικανότητα να τα βγάζει πέρα με τις δυσκολίες της ζωής, παρουσιάζοντας τα θέματά τους με τρόπο που το καταθλίβει αντί να του ξυπνά το ενδιαφέρον και το κέφι να τ' αντιμετωπίσει και να τα ξεπεράσει. Αν, απευθυνόμενοι ενσυνείδητα σε παιδιά, μεταφέρουν βάναυσα στην παιδική λογοτεχνία προβλήματα που δημιουργούν οι μεγάλοι, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα άλλοθι για τους ίδιους. Αν, τέλος, ξεχάσουν ότι και το γέλιο και η χαρά δε λείπει από τη ζωή, άρα δεν πρέπει ν' αποκλείεται από τα ρεαλιστικά λογοτεχνήματα.

Τελειώνοντας τούτες τις σκέψεις για το ρεαλισμό στην παιδική λογοτεχνία, ας σημειώσουμε και τις γνώμες που έχουν διατυπώσει ένας έλληνας και δύο ξένες μελετήτριες:

  Ο Β.Δ. Αναγνωστόπουλος τονίζει: Ο ρεαλισμός, όπως εμφανίζεται στα σύγχρονα παιδικά βιβλία, δε σημαίνει απογύμνωση της ζωής και πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας και προπαντός δεν αρνείται το φανταστικό στοιχείο. Η φαντασία προβάλλει το ρεαλισμό κατά τρόπο παιδαγωγικό και βαθιά βιωματικό. Γιατί ρεαλισμός είναι περισσότερο ζήτημα ύφους. Και μπορούν εντελώς φανταστικά θέματα να δοθούν κατά ρεαλιστικό τρόπο, αληθοφανή και πειστικό [2].



Zena Sutherland

            Η Zena Sutherland (ΗΠΑ) υποστηρίζει: τα παιδιά αγαπούν τις ρεαλιστικές ιστορίες, γιατί ανταποκρίνονται στις συναισθηματικές ανάγκες που τους δημιουργούνται, καθώς ζητούν να γνωρίσουν τον κόσμο, να επιβεβαιώσουν τις γνώσεις τους, να μάθουν πώς νιώθουν οι άλλοι. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ρεαλιστικές ιστορίες αναπτύσσουν τη φαντασία όσο και τα παραμύθια, και ότι τα παιδιά χρειάζονται εξίσου και τα δύο είδη [3].

            Η Nina Bawden (Βρετανία) σημειώνει: Ο συγγραφέας γράφει ρεαλιστικά όταν προσφέρει αληθινούς χαρακτήρες με αληθινά αισθήματα που βοηθούν τα παιδιά να δουν την πραγματικότητα και ν' αποκτήσουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Και δεν παύει να είναι ρεαλιστής, αν στο τέλος τούς δίνει λίγη ελπίδα και θάρρος για το ταξίδι της ζωής [4].

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ τ.29/'Αvoιξη 1993, περιλαμβάνεται στο βιβλίο

"'Οπως και στ' αηδόvια..." - Για τηv παιδική λoγoτεχvία χωρίς ψευδαισθήσεις. Πατάκης, 1995

---

Σημειώσεις:

[1]. Σχετικά με τα χαρακτηριστικά αυτά, βλ. το άρθρο Σημεία αναγνώρισης της Παιδικής Λογοτεχνίας και των δημιουργών της, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ τ.11, Φθιν.1988, σελ.225-229, και στο βιβλίο Λ.Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Καστανιώτης, σελ.137-144.

[2]. Β.Δ. Αναγνωστόπουλου: Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982. σελ.85-86. Παρόμοιες θέσεις για το ρεαλισμό υποστηρίζει και ο Αντώνης Δελώνης στο βιβλίο του Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985 Ηράκλειτος,1986, σελ.47-49.

[3]. Βλ. πρακτικά  του 16^ου Συνεδρίου της IΒΒΥ ( www.ibby.org ), Wűrzburg, 1978 http://www.literature.at/viewer.alo?objid=14838&viewmode=fullscreen&scale=3.33&rotate=&page=1  . Επίσης: Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία (Καστανιώτης, 1983, 1987) σ.102.

[4]. ο.π.