Μνήμη Ρήγα Βελεστινλή και συντρόφων

Ο Καζαντζάκης λέει στην Ασκητική του: «Δε φτάνει ν’ ακούς μέσα σου τη βουή των προγόνων. Δεν φτάνει να τους νιώθεις να παλεύουν μπροστά από το κατώφλι του νου σου. Όλοι χύνονται να πιαστούν από το ζεστό μυαλό σου, ν’ ανέβουν πάλι στο φως της μέρας.»
 

     Στο φως της μέρας της σημερινής λοιπόν, να σου ένας από τους προγόνους μου, πιασμένος πάλι από το (ακόμα) ζεστό μυαλό μου, με αφορμή τη μαύρη επέτειο της εκτέλεσης του Ρήγα Βελεστινλή και των συντρόφων του (13 Ιουνίου 1798 με το παλιό ημερολόγιο – 24 Ιουνίου με το νέο που καθιερώθηκε στην Ελλάδα το 1923):

… «Τον θυμάσαι λοιπόν τον Πέτροβιτς;» ξαναρώτησε ο Μανόλης, εκλαμβάνοντας ως ψάξιμο στη μνήμη την ολιγόλεπτη αναπόληση του αδερφού του.

     «Πάμε να σου δείξω κάτι», του είπε  κείνος αντί γι’ απάντηση και σήκωσε το κερί.

     Ο Μανόλης τον ακολούθησε απορημένος.

     Στην ανατολική γωνία του καλού οντά, κάτω από την κόγχη με το εικονοστάσι, ένα δεύτερο βαθούλωμα του τοίχου φιλοξενούσε πάντα μερικά θρησκευτικά βιβλία… Στο φως του κεριού που έφερε κοντά ο αδερφός του, ξεχώρισε τώρα δίπλα τους και τρία ολιγοσέλιδα βιβλία με πρόσθετο περίτεχνο σκληρό κάλυμμα. Στα δύο το κάλυμμα ήταν δερμάτινο και, παρά τη λεπτή τους ράχη, ο τίτλος και το όνομα του συγγραφέα ξεχώριζαν καθαρά με χρυσωμένα γράμματα.

      Ο Μανόλης διάβασε ψιθυριστά:

     «Ρήγα Βελεστινλή Τα δίκαια του ανθρώπου και το Σύνταγμα». 

     «Ρήγα Βελεστινλή  Θούριος».

      Το τρίτο λεπτό βιβλίο είχε κάλυμμα επίχρυσο. Αυτό άπλωσε το χέρι και πήρε  ο Αναστάσιος. Το άνοιξε… Και τότε φάνηκε καθαρά πως δεν ήταν βιβλίο. Τετράδιο ήταν.

     «Εδώ μέσα είναι γραμμένα με το χέρι μου όλα τα ονόματα των συντρόφων του Ρήγα, με όσα στοιχεία τους κατάφερα να μάθω», του εξήγησε ο Αναστάσιος. «Κι ακόμα, μερικές πληροφορίες ελάχιστα γνωστές, που κατόρθωσα με κόπο και πολλές προσπάθειες να συλλέξω. ΄Οπως βλέπεις, όχι μόνο θυμάμαι, μα θέλω και ν’ αφήσω κειμήλιο πολύτιμο κι εργαλείο μνήμης ιερής στα παιδιά και στα εγγόνια μου τούτο το τετράδιο. Πάμε να το δεις καλύτερα».

     Τον πήρε και κάθισαν στο μιντέρι. Βρήκε δίπλα κι άναψε δυο ακόμη κεριά, πήρε το τετράδιο στα χέρια...

     «΄Ακου λοιπόν τι γράφω, για να το ξέρεις κι εσύ. Ας ξεκινήσουμε από τα ονόματα. Οι εκτελεσθέντες δια στραγγαλισμού στο φρούριο Νεμπόισα του Βελιγραδίου στις 13 Ιουνίου 1798 – 24 Ιουνίου με το ημερολόγιο των Δυτικών - μαζί με το Ρήγα, 40 ετών τότε, ήταν οι: Ευστράτιος Αργέντης, εκ Χίου, έμπορος στην Τεργέστη, ετών 31. Δημήτριος Νικολίδης, ιατρός από τα  Ιωάννινα, ετών 32. Αντώνιος Κορωνιός, έμπορος και λόγιος από τη Χίο, ετών 27. Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου, ετών 31. Θεοχάρης Τουρούντζιας, έμπορος από  τη Σιάτιστα, ετών 22. Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής από την Καστοριά, ετών 24, Παναγιώτης Εμμανουήλ, αδελφός του Ιωάννη, υπάλληλος του Αργέντη, ετών 22. Από κάτω σημειώνω με μεγάλα γράμματα: “Οι οθωμανικές αρχές διέδωσαν ψευδώς ότι οι κρατούμενοι απέδρασαν”».

 

  «Τι εξαίρετη ιδέα η καταγραφή αυτή!» έκανε μ’ έξαψη ο Μανόλης.

  «Και τώρα οι απελαθέντες αυστριακοί υπήκοοι», συνέχισε ο αδελφός του. «Ιδού τα ονόματα: Θεοχάρης Γεώργιος έμπορος από την Καστοριά, Πέτερς Γκασπάρ διδάσκαλος γαλλικής, Πέτροβιτς Φίλιππος, ετών 19, μαθητής του προηγουμένου και υπάλληλος του Ευστράτιου Αργέντη, υιός του Ιωάννου Πέτροβιτς από τη Δαλματία, έλκοντος την καταγωγή εκ Σερρών, Πούλιος Γεώργιος τυπογράφος, υιός του Μάρκου Πούλιου από τη Σιάτιστα, και Τούλλιος Κωνσταντίνος από την Πέστη. Μαζί τους απελάθη και ο Δούκας Κωνσταντίνος από τη Σιάτιστα, ρώσος υπήκοος.»….

 

 (Απόσπασμα από το βιβλίο μου Η προφητεία του κόκκινου κρασιού)

http://www.i-read.i-teen.gr/book/i-profiteia-toy-kokkinoy-krasioy

http://www.loty.gr/mythistorima_analyt_16.htm

 

 ΣΗΜ.: Ο Φίλιππος Πέτροβιτς, ο νεαρότερος και φλογερότερος συνεργάτης του Ρήγα, ήταν πάντα το καμάρι της οικογένειας. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα ενός από τα γράμματα που απέστειλε προς τους Γάλλους ζητώντας βοήθεια, όταν ο Ρήγας προετοίμαζε τον αγώνα:

«... Φημισμένοι Γάλλοι, ένδοξον έθνος! Είσθε οι ευεργέται όλης της ανθρωπότητος και οι ορκισμένοι εχθροί των τυράννων... Αυτός είναι ο λόγος, πολίτα Διευθυντά, δι όν απευθυνόμεθα προς υμάς. Είμεθα οι απόγονοι εκείνων των θνητών, οι οποίοι το πάλαι ήσαν οι πρώτοι εις τα έργα του πνεύματος, όπως τώρα είναι οι Γάλλοι... Είμεθα ΄Ελληνες! Μαραινόμεθα, καθώς γνωρίζετε, από μακρού χρόνου υπό τον ζυγόν της δουλείας...»

(Βλ. Λ.Ι. Βρανούση, Ρήγας Βελεστινλής, Αθήνα, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1957, 1963^2, σελ. 96-97).

 

 

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη: μια χειμαρρώδης και ακούραστη δημιουργός

Η Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη ανήκει στα πρόσωπα που, όταν τα συναντήσεις μια φορά, δεν τα ξεχνάς ποτέ. Χειμαρρώδης, ανήσυχη, εκδηλωτική, φιλική, γενναιόδωρη, με μια ιδιαίτερη αίσθηση χιούμορ κι έτοιμη πάντα για δράση, τραβά την προσοχή και γίνεται το κέντρο του ενδιαφέροντος σε κάθε είδους σύναξη, επαγγελματική συνάντηση ή κοινωνικό γεγονός, όπου τυχαίνει να είναι παρούσα.

     Το ίδιο συμβαίνει και με τα βιβλία της. Ανήκουν κι αυτά στα λογοτεχνήματα που όταν τα διαβάσεις μια φορά, δεν τα ξεχνάς ποτέ, είτε σε ενηλίκους απευθύνονται, είτε σε παιδιά. Γιατί το ίδιο χειμαρρώδης, ανήσυχη, φιλική και γενναιόδωρη είναι και ως συγγραφέας η Γαλάτεια. ΄Ετσι τα βιβλία της έχουν πάντα κάτι το ουσιαστικό, το βαθύτερο, το σημαντικό να σου πουν και να σε συναρπάσουν, και μαζί μ’ αυτό βρίσκουν τρόπο να σου μιλήσουν με θέρμη για την Ελλάδα και την ιστορία της ή να σε φέρουν σ’ επαφή με την Ορθοδοξία, πάντα με τα νόμιμα μέσα της Τέχνης.

     Απ’ όλα τα παραπάνω, να σταθώ σε κείνο το «γενναιόδωρη». Η Γαλάτεια, έχει «αγαπητική» σχέση με τους αναγνώστες της. Γράφει από έγνοια γι’ αυτούς κι από αγάπη,  μια αγάπη ατέλειωτη – το δηλώνει αυτό άλλωστε και ο τίτλος του βιβλίου της Τέλος δεν έχει η αγάπη. Προσφέρει λοιπόν απλόχερα πνευματική τροφή, ανοίγει ορίζοντες, προβληματίζει και ταυτόχρονα δίνει ένα κομμάτι από την ψυχή της για να πετύχει ένα τίμιο και γόνιμο «δούναι και λαβείν», μια γνήσια επικοινωνία με τον αποδέκτη του έργου της. Ευλογήθηκε με το «δώρημα» το απαραίτητο γι’ αυτή τη δουλειά, το ταλέντο του συγγραφέα, και δεν το εκμεταλλεύτηκε ποτέ για να κολακέψει ή να προσελκύσει το πλατύ και συχνά ανίδεο αναγνωστικό κοινό των ενηλίκων με θέματα δήθεν πρωτοποριακά, δήθεν ανατρεπτικά, δήθεν τολμηρά. Δεν το ξόδεψε ποτέ χωρίς περίσκεψη απλά για να εντυπωσιάσει, ή αυτάρεσκα για να περιγράψει τα του εαυτού της, σε παιδικά και νεανικά βιβλία.

΄Οταν κάποτε ρωτήθηκε γιατί γράφει για παιδιά, απάντησε: «Γιατί εμένα με νοιάζει να ζήσουμε σ’ ένα σπιτικό χωρίς ρύπανση – τη Γη μας, γι’ αυτό γράφω για την προστασία του περιβάλλοντος. Εμένα με νοιάζει όταν απειλούνται τα παιδιά από τα ναρκωτικά, τη βία, την όποια εκμετάλλευση, γι’ αυτό αντλώ τα θέματά των μυθιστορημάτων μου από τη σημερινή ζωή και τις δυσκολίες που συναντούν οι νέοι άνθρωποι. Εμένα με νοιάζει όταν τα παιδιά δεν μαθαίνουν για τις ρίζες τους, την ιστορία τους, τον πολιτισμό τους, γι’ αυτό γράφω ιστορικά μυθιστορήματα και διηγήματα. Αν ονειρευόμαστε πραγματικά την παγκόσμια ειρήνη, χρειαζόμαστε ανθρώπους που να σέβονται τους άλλους αλλά πρώτ’ απ’ όλα τη δική τους εθνική ταυτότητα, τη δική τους παράδοση, το δικό τους πολιτισμό. Γι’ αυτό αντλώ θέματα από τον ελληνικό πολιτισμό και την Ορθοδοξία. Γιατί εμένα με νοιάζει ο κόσμος μας να γίνει κόσμημα».

      Για να πετύχει έναν τόσο υψηλό στόχο, η Γαλάτεια καταπιάστηκε με λογοτεχνικό έργο που έχει τρεις άξονες: Πρώτος, η ελληνική ιστορία. Γύρω του κινούνται με λόγο ρωμαλέο, ειλικρινή και συγκλονιστικό τα ιστορικά της μυθιστορήματα και διηγήματα, καθώς και οι μυθιστοριοποιημένες βιογραφίες (Ο μικρός μπουρλοτιέρης, Στις ρίζες της λευτεριάς, Το δαχτυλίδι του αυτοκράτορα, Ρήγας Φεραίος, Καπετάν Κώττας,  Μνήμες της Σμύρνης κ.ά). Πραγματική πνευματική τροφή τα έργα της αυτά για τα ελληνόπουλα, που μέρα νύχτα βάλλονται ποικιλότροπα, για να απεμπολήσουν κάθε δεσμό τους με τις μνήμες αυτού του τόπου, να λησμονήσουν ό,τι έχει σχέση με τις ρίζες τους, να θάψουν το λαμπρό ιστορικό τους παρελθόν.

     Δεύτερος άξονας του έργου της Γαλάτειας, η σύγχρονη κοινωνία και τα προβλήματά της. Εδώ εντάσσονται τα κοινωνικά της πεζογραφήματα, που πραγματεύονται με  αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και τρόπο βαθιά ανθρώπινο θέματα καυτά, όπως η μετανάστευση (Παιχνίδι χωρίς κανόνες), η βία στα γήπεδα (Πριν από το τέρμα), ο πόλεμος (Τα σκυλιά του Αγίου Βερνάρδου), η καταστροφή του περιβάλλοντος (Εμένα με νοιάζει), η μοναξιά (Είναι κανείς εδώ;), η προσπάθεια για αρμονική συμβίωση στην οικογένεια (Τα δώδεκα φεγγάρια) και πλήθος άλλα. Στην εποχή μας, όπου οι μεγάλοι σπάνια ή καθόλου δεν έχουν χρόνο ή διάθεση να μιλήσουν με τα παιδιά για τα θέματα που καθημερινά τ’ απασχολούν ή τα απειλούν, για ζητήματα όπου χρειάζονται έγκυρους οδοδείκτες για ν’ αποφύγουν τα αδιέξοδα, τα κείμενα της Γαλάτειας, με την ολοζώντανη, ελκυστική και γλωσσικά πλούσια γραφή, διαδραματίζουν καθαρτήριο ρόλο, συντροφεύουν, συμβουλεύουν, τέρπουν και παιδαγωγούν, χωρίς αντιπαθητικούς και στείρους διδακτισμούς. Εξάλλου, όπως έλεγε ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος: «Οπωσδήποτε και αν ορίσουμε τη λογοτεχνία, δεν είναι δυνατό να της αφαιρέσουμε την πανάρχαια υποχρέωσή της έμμεσα να διδάσκει πάντοτε τους ανθρώπους».

     Τρίτος άξονας η παράδοση. Κι εδώ βασίζονται τα παραμύθια και οι μικρές ιστορίες της Γαλάτειας (Ο Αλέξης με το ξύλινο άλογο, Συντροφιά με τον άνεμο, Κατερίνα–για μια θέση στον Παράδεισο, Τρελοβάπορο χωρίς τιμόνι, Φουρφουρής ο κότσυφας, Οι μάγοι της κασέτας, Χορεύοντας στο δάσος, Το φεγγάρι, το γραμματόσημο κι εγώ, Το τσίρκο μας, και άλλα, με κορυφαίο το εκπληκτικό παραμύθι Ο σπουργίτης με το κόκκινο γιλέκο, που με τρόπο συναρπαστικό θίγει την ανάγκη διατήρησης της παράδοσης, και για το οποίο κέρδισε τον έπαινο του Πανευρωπαϊκού Βραβείου του Πανεπιστημίου της Πάντοβα. Στον τομέα αυτόν η Γαλάτεια, με γραφή σαγηνευτική, λόγο παρηγορητικό και στάση ελπιδοφόρα, τρέφει «εξ απαλών ονύχων»  τα ελληνόπουλα και τα ετοιμάζει για τον αγώνα του αύριο. «Εμένα με νοιάζει να αγωνιστείς να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο» λέει κάπου απευθυνόμενη σε μικρό αναγνώστη, «εμένα με νοιάζει να ξέρεις πως τέλος δεν έχει η αγάπη, να μη χάνεις την ελπίδα και να μην ξεχνάς πως, ναι, υπάρχουν Λύκοι, Δράκοι, Μάγισσες, μα, αν κοπιάσεις, θα βρεις το αθάνατο νερό».

Δεν θ’ αναφερθώ εδώ διεξοδικά σε όλους ανεξαιρέτως τους τίτλους των βιβλίων της και στους τρεις αυτούς άξονες, ούτε ν’ απαριθμήσω τα πάμπολλα βραβεία που έχει κερδίσει επάξια, με σημαντικότερα το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου της, την αναγραφή του βιβλίου της Εμένα με νοιάζει στον Τιμητικό Πίνακα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα, και την υποψηφιότητά της για το Διεθνές Βραβείο Άντερσεν το 1992. Αυτά μπορεί να τα βρει εύκολα κάθε αναγνώστης στα βιογραφικά σημειώματα που συνοδεύουν τα βιβλία της, ή κάθε μελετητής στα θεωρητικά πονήματα που έχουν εκδοθεί για την παιδική και νεανική λογοτεχνία. Εκείνο που οφείλω να πω είναι πως η Γαλάτεια, είναι βαθύτατα θρησκευόμενος άνθρωπος. Η βαθιά χριστιανική της πίστη διαφαίνεται σε όλα τα λογοτεχνικά της έργα – το γράφεις ό,τι είσαι και είσαι ό,τι γράφεις είναι ρήση γνωστή και αδιαμφισβήτητη. Ωστόσο, ούτε για μια στιγμή δεν ολισθαίνουν προς το διδακτισμό, ούτε σε μια παράγραφο δεν παύουν να είναι πρώτα απ’ όλα λογοτεχνία.

     Ως θρησκευόμενος άνθρωπος η Γαλάτεια λοιπόν, προσεύχεται για όλους και για όλα. Και τις περισσότερες φορές οι προσευχές της έχουν αποτέλεσμα! ΄Οσο απίστευτο κι αν ακούγεται, συχνά παίρνει ό,τι ζητήσει, είτε αφορά κάτι με σημασία εξαιρετική, είτε κάτι συνηθισμένο∙ είτε πρόκειται για λύση σε πρόβλημα σοβαρό, είτε για την αντιμετώπιση μιας απλής δυσκολίας, όπως η ίδια βεβαιώνει τους φίλους της, θρησκευόμενους και μη. Θ’ αναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, ένα εύθυμο κι ένα σοβαρό, που θα φανούν απολύτως κατανοητά στους πρώτους, απλές συμπτώσεις ή ακόμα κι ευτράπελα στους δεύτερους. Το πρώτο αφορά μια μικρή αναποδιά:

     Κάποιο βράδυ εδώ και χρόνια, αφού περάσαμε καλά σ’ ένα ταβερνάκι σε μακρινό προάστιο της Αθήνας, με νόστιμα μεζεδάκια, ρετσίνα, γέλιο, τραγούδι, αλλά κουβέντα και διφωνίες – για τι άλλο; - για την παιδική και τη νεανική λογοτεχνία, μας βρήκε κάτι απρόοπτο.  Αφού έφυγαν οι περισσότεροι φίλοι, το μόνο αυτοκίνητο της παρέας που είχε απομείνει για να πάμε στα σπίτια μας δεν ξεκινούσε με τίποτα. Χειμώνας, μία η ώρα μετά τα μεσάνυχτα και όλες οι προσπάθειες για κλήση ραδιοταξί – εκείνης της εποχής – αποδείχτηκαν μάταιες. Η Γαλάτεια κρύωνε, δεν αισθανόταν καλά. Είχαν αρχίσει και κάτι προβλήματα με την καρδιά της λίγο καιρό πριν…

     «Αχ, Θε’ μου!» αναστέναξε. «Χρειαζόμαστε ένα ταξί. Είμαι ψόφια από την κούραση κι έχω αύριο πολλή δουλειά. Να βγούμε στο δρόμο, μήπως περάσει κανένα..»

     «Ταξί περαστικό είναι το τελευταίο πράγμα που μπορούμε να βρούμε τέτοια ώρα σε τούτη την ερημιά» της αποκρίθηκα ολότελα απελπισμένη.

     Πραγματικά η περιοχή φαινόταν έρημη μέσα στη νύχτα.

     «Αχ, Θε’ μου, χρειαζόμαστε ένα ταξί», ξανάπε η Γαλάτεια.

     Και τότε άξαφνα φάνηκε να έρχεται από το πουθενά ένα ταξί!

 

Γιώργος Σουρέλης

«Ο Μεγαλοδύναμος έχει μια ειδική υπηρεσία για τη Γαλάτεια», χαμογέλασε χαριτολογώντας ο άντρας της, ο αλησμόνητος Γιώργος Σουρέλης, που τόσο νωρίς μας έφυγε και τόσο παλεύουμε να πιστέψουμε πως έπαψε να είναι ανάμεσά μας.

      Ξανάκουσα το Γιώργο να λέει το ίδιο – κι αυτό είναι το δεύτερο παράδειγμα -όταν τον Αύγουστο του 1990 κάτι απίστευτο έσωσε τη Γαλάτεια από μια καρδιακή προσβολή. Βρισκόταν για μια υπαίθρια εκδήλωση σ’ ένα μικρό, απομονωμένο χωριό της Λέσβου και ξαφνικά ένιωσε πολύ άσχημα. Μαζεύτηκαν όλοι γύρω της ενώ εκείνη έσβηνε, ο πόνος στην καδιά αφόρητος και σίγουρα θα  πέθαινε, αν η «ειδική υπηρεσία» του Μεγαλοδύναμου δε φρόντιζε να βρεθεί τάχιστα ένας γιατρός.  ΄Οντως εκείνη ακριβώς τη στιγμή, συνέπεσε να περάσει  με το αυτοκίνητό του από το συγκεκριμένο σημείο σ’ εκείνο το χωριουδάκι , ένας καρδιολόγος! Κι έκανε αμέσως ό,τι έπρεπε. «Τύχη βουνό είχε η Γαλάτεια» είπαν μερικοί φίλοι. Κι εγώ σκέφτομαι χαμογελώντας πως ίσως κάποια παρόμοια περιστατικά έχουν κάνει το λαό μας να λέει «τύχη είναι το ψευδώνυμο που χρησιμοποιεί ο Θεός όπου δε θέλει να βάλει την υπογραφή του».

     Στις δύσκολες μέρες που περνάει τώρα η Γαλάτεια, εμείς οι φίλοι της προσευχόμαστε ή ευχόμαστε, ανάλογα καθένας με τις πεποιθήσεις του, να συνεχίσει να λειτουργεί η ειδική εκείνη θεία υπηρεσία, για να της δίνει κουράγιο αλλά και έμπνευση και την απαραίτητη δύναμη για να συνεχίσει το πολύτιμο, το «θρεπτικό» του νου και της ψυχής έργο της, το απαραίτητο όσο ποτέ άλλοτε σε μικρούς και μεγάλους, στους πονηρούς κι επικίνδυνους καιρούς που ζούμε.

 __________________

 Σημείωση :  Το κείμενο αυτό βασισμένο στην ομιλία μου σε εκδήλωση που οργανώθηκε προς τιμήν της προ ετών από την Πανελλήνια ΄Ενωση Γυναικών, αναρτήθηκε στις 18.6.2013, ημέρα των γενεθλίων της.  Η Γαλάτεια έφυγε από τη ζωή στις 23 Σεπτεμβρίου 2016.

Ο Ιούνιος παίζει!

 

Στη χώρα του Χρόνου, μια ηλιόλουστη μέρα έγινε ένας γάμος λαμπρός. Το Καλοκαίρι πήρε τη Ζέστη γυναίκα του και όλοι το βρήκαν αυτό πολύ φυσικό. Εκείνο που αργότερα φάνηκε σε όλους κάπως περίεργο ήταν που το πρώτο παιδί τους, ο Ιούνιος, έμοιαζε περισσότερο με τη θεία του την ΄Ανοιξη και λιγότερο με τους γονείς του.

     Και δεν είχαν άδικο. Ο Ιούνιος είχε το φωτεινό πρόσωπο του πατέρα και το ζεστό χαμόγελο της μητέρας του. Τα χαρακτηριστικά του ωστόσο θύμιζαν πραγματικά την αδερφή του μπαμπά του. ΄Υστερα ο Ιούνιος είχε πάρει και κάτι ακόμη από τη θεία την ΄Ανοιξη: ΄Εγραφε! Όχι τραγούδια για τα πουλιά, σαν εκείνη, αλλά παραμύθια για τα παιδιά. Μόνο που παιδιά δεν υπήρχαν ούτε στο σπίτι ούτε στη γειτονιά του. Κι ο Ιούνιος δεν είχε με ποιον να παίξει και να μιλήσει….

       -Να κλείσουμε τα σχολεία, βρήκε η Ζέστη τη λύση. Θα κατέβω στη γη και θα φροντίσω να μη μείνει ανοιχτό ούτε ένα.

       Το ’πε και το ’κανε. Μόλις κατέβηκε η Ζέστη στη γη, τα σχολεία έκλεισαν όλα, τα παιδιά ξεχύθηκαν στις γειτονιές και στις εξοχές – άλλα στη θάλασσα κι άλλα στο βουνό – κι άρχισαν το παιχνίδι.

      Σαν είδε ο Ιούνιος από ψηλά τόσα παιδιά να παίζουν, να τρέχουν και να γελούν, αποφάσισε να κατεβαίνει κι εκείνος να παίζει μαζί τους. ΄Εφευγε λοιπόν πρωί πρωί, πήγαινε στο βουνό, σκαρφάλωνε στα δέντρα με τα παιδιά κι έπαιζε μαζί τους κρυφτό. Το μεσημέρι έκανε μακροβούτια στη θάλασσα και κολυμπούσε με τα παιδιά που παραθέριζαν στις παραλίες. Και το απόγευμα έπαιζε μπάλα στις γειτονιές με όσα παιδιά δεν πήγαιναν εξοχή…»

 

 

 

(Απόσπασμα από το βιβλίο «Τα παιδιά του Καλοκαιριού» - Σειρά: Ιστορίες με τους 12 μήνες, Πατάκης 1988, 18^η έκδοση 2009. Εικ.: με κολάζ της Λ.Π.-Α.

http://www.loty.gr/paramith_analyt_10.htm)

 

Οικολογία και Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία

Τα τελευταία χρόνια όλο και πυκνώνουν οι φωνές των επιστημόνων-ειδικών που προειδοποιούν με αδιάσειστα στοιχεία και αριθμούς για τη φοβερή, τελειωτική καταστροφή που απειλεί τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας. Δέκα, το πολύ, χρόνια ζωής τούς δίνουν και τα επιχειρήματά τους είναι απόλυτα κατανοητά από τον μέσο σύγχρονο άνθρωπο. Πασίγνωστο πια ότι η "τρύπα" του όζοντος έχει απλωθεί σε έκταση τριπλάσια εκείνης των Ηνωμένων Πολιτειών. Πασίγνωστο επίσης ότι δισεκατομμύρια λίτρα τοξικών ουσιών σκορπίζονται στο περιβάλλον από τις βιομηχανίες των αναπτυγμένων χωρών της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και από κείνες της Ιαπωνίας, της Κορέας και της Αυστραλίας. Πασίγνωστο, τέλος, ότι κάθε δευτερόλεπτο καίγεται κι ένα τεράστιο κομμάτι τροπικού δάσους, πέρα από τα δάση που καίγονται σε άλλες ζώνες της γης.

            Μια τέτοια ζοφερή κατάσταση φυσικό είναι να συγκλονίζει πολλούς από όσους, με όποιο τρόπο, υπηρετούν την Τέχνη και να τους γεννά την επιθυμία να εκφράσουν, καθένας με την τέχνη τη δική του, τα όσα αισθάνονται μπροστά σ' αυτή την τραγική στιγμή της ανθρωπότητας. 'Ετσι, πληθαίνουν οι ζωγράφοι, οι ποιητές, οι λογοτέχνες που δίνουν έργα εμπνευσμένα από τον τρόμο που προκαλεί η επερχόμενη καταστροφή. Ας αναφέρουμε για παράδειγμα μια έκθεση ζωγραφικής, που οργανώθηκε το 1993 από την υπηρεσία του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ, με θέμα τον κίνδυνο που διατρέχει η Γη από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην έκθεση αυτή πήραν μέρος 150 από τους καλύτερους εικαστικούς καλλιτέχνες του κόσμου -ζωγράφοι, σκιτσογράφοι και γραφίστες. Τα έργα τους μάλιστα αποτυπώθηκαν και συγκεντρώθηκαν σχολιασμένα σ' έναν πολυτελή τόμο από την αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ, με τίτλο Η Τέχνη για την επιβίωση[1].

     Παρήγορες, ενθαρρυντικές αυτές οι προσπάθειες. Κι είναι πολλοί εκείνοι που πιστεύουν ότι η στράτευση της Τέχνης σ' έναν τέτοιον ιερό σκοπό, μια οικολογική τέχνη με άλλα λόγια, ίσως πετύχει ό,τι δεν πέτυχαν άλλες ομάδες ατόμων εδώ και χρόνια. Τίθεται όμως το ερώτημα: Θα τα καταφέρνει πάντα η τέχνη αυτή να μένει Τέχνη πραγματική; Ο σκόπελος μιας άλλης μορφής διδακτισμού παραμονεύει πάντα. 'Ενας μεγάλος του ξένου κινηματογράφου δήλωσε ήδη: "Η οικολογική τέχνη, αν δεν είναι προσεκτική και γίνει ακριβολόγα, θα μεταβληθεί σε Παπικό Λόγο. Η υπεροψία της παντογνωσίας μπορεί να απωθήσει τον πολίτη"[2]. Και ο Ρέι Μπράντμπερι, γνωστός συγγραφέας βιβλίων επιστημονικής φαντασίας, υπέρμαχος της οικολογικής τέχνης, διευκρινίζει: "Δε θ' αρνηθώ να χρησιμοποιήσω τη μεταφορά της Φρίκης και της Καταστροφής αλλά η χρήση της πρέπει να είναι περιορισμένη. Αλλιώς, ο δηλητηριασμένος εαυτός μας θ' αρνηθεί να μας ανυψώσει πάνω από τη θεληματική μας αποτυχία" [3].

Τέτοιες τάσεις και προβληματισμοί έχουν απασχολήσει εδώ και πολλά χρόνια τους 'Ελληνες συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας. Γι' αυτό και από τους πρώτους, από τη δεκαετία του '70 κιόλας, έδωσαν βιβλία για παιδιά και νέους με οικολογικό προβληματισμό, έργα που κατάφεραν να σταθούν ως πραγματικά λογοτεχνήματα [4]. Πέρα από τις πολλές φανταστικές-αλληγορικές ιστορίες και τα σύγχρονα παραμύθια που γράφτηκαν, είχαμε και αξιολογότατα μυθιστορήματα και διηγήματα. Ας αναφέρουμε για παράδειγμα τα βιβλία Εμένα με νοιάζει της Γαλάτειας Σουρέλη, Ανάσες και ψίθυροι του δάσους της Λίτσας Ψαραύτη, Τα βούκινα της Φύσης  και  Φιλενάδα, Φουντουκιά μου της Αγγελικής Βαρελλά, Τα δέντρα μας της Θέτης Χορτιάτη, Αγριολούλουδα για σένα του Δημήτρη Μανθόπουλου, και πολλά άλλα.

       'Ομως είναι άραγε μόνο τα βιβλία με θέμα τη φύση και την προστασία της που βοηθούν να διαμορφωθεί μια οικολογική συνείδηση; Μήπως γενικά η παιδική/νεανική λογοτεχνία προσφέρει ήδη αρκετά προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς αυτό να συνειδητοποιείται πάντα;

     Ο Γερμανός συγγραφέας Μίκαελ 'Εντε, μιλώντας το 1986 στο συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα που έγινε τη χρονιά εκείνη στο Τόκιο, διατύπωσε μια άποψη με την οποία δύσκολα θα μπορούσε ν' αρνηθεί κανείς να συνταχθεί. Είπε: Πιο το όφελος να μιλούμε για τη μόλυνση και την καταστροφή του περιβάλλοντος, όταν αυτό καθ' αυτό το δέντρο δε σημαίνει τίποτα για μας; Και γιατί ένας ποιητής, που με το ποίημά του με κάνει να συνειδητοποιήσω την ομορφιά ενός δέντρου και τη συγγενική σχέση που με συνδέει μ' αυτό το θαυμαστό δημιούργημα της Φύσης, θεωρείται άσχετος με το θέμα ή αναχρονιστικός ενώ ο συγγραφέας ενός πύρινου φυλλαδίου ενάντια στην καταστροφή του

Μίκαελ ΄Εντε

περιβάλλοντος αντιμετωπίζεται σαν πιο αποτελεσματικός, προοδευτικός και θαρραλέος; Οι αξίες δεν παρουσιάζονται από μόνες τους και δεν είναι αυταπόδεικτες. Αντίθετα, για να επιβιώσουν, πρέπει όχι μόνο να δημιουργούνται αλλά και να ανανεώνονται... Καθήκον του κάθε συγγραφέα είναι να επαναδημιουργεί τις αξίες ξανά και ξανά, με το δικό του τον τρόπο, τη δική του την ηλικία, τη δική του την παιδεία. Αν δεν το κάνει, τότε αυτές οι αξίες γρήγορα θα χάσουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα" [5].

     Να λοιπόν τι προσφέρει η λογοτεχνία - ολόκληρη η παιδική/νεανική λογοτεχνία και όχι μόνο η θεματικά συνδεδεμένη με το περιβάλλον. Εκλεπτύνει την αισθητηριακή αντίληψη των αναγνωστών της, αναπτύσσει τη φαντασία τους, οξύνει τις νοητικές δυνάμεις και την κρίση τους για τ' ανθρώπινα, "επαναδημιουργεί" τις αιώνιες αξίες. Πώς θα μπορούσε, αλήθεια, να νοιαστεί για το περιβάλλον και τα οικολογικά προβλήματα ένας άνθρωπος αδιάφορος για το τι συμβαίνει γύρω του, δίπλα του, στο συνάνθρωπό του, στην κοινωνία; Πώς θα μπορούσε να νοιαστεί για το περιβάλλον και ν' ανησυχήσει για την καταστροφή του ένας άνθρωπος που η ατροφική φαντασία του τον καθιστά ανίκανο να δει πώς θα καταντήσει ο πλανήτης μας, αν συνεχίσουμε να τον μολύνουμε και να τον λεηλατούμε; Πώς μπορεί να νοιαστεί για το περιβάλλον ο άνθρωπος που πρώτα ενδιαφέρεται για το τι έχει και ύστερα ή καθόλου για το τι είναι; 'Οταν τον απασχολεί πάνω απ' όλα η απόκτηση όλο και πιο πολλών υλικών αγαθών και όχι το πώς θα ζήσει σε αρμονία με τον εαυτό του και το περιβάλλον του -έμψυχο και άψυχο- στο σύντομο πέρασμά του από τη ζωή;

     Σε τούτους τους τομείς, τους πρωταρχικούς, βοηθάει αναμφίβολα ολόκληρη η παιδική/νεανική  λογοτεχνία, όλα τα παιδικά/νεανικά βιβλία, άσχετα με το θέμα τους, όταν είναι γνήσια λογοτεχνήματα. Γιατί τότε συμβάλλουν ουσιαστικά στην ευαισθητοποίηση του αναγνωστικού τους κοινού, στη διάνοιξη της φαντασίας του, στην καλλιέργεια του ψυχικού του κόσμου. 'Αλλωστε η μόλυνση και η καταστροφή δεν απειλεί μόνο τον έξω του ανθρώπου κόσμο αλλά και τον κόσμο τον έσω. Αν αυτός ο έσω κόσμος δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος κι ευαίσθητος, "σκαμμένος" από τη λογοτεχνία -ή τουλάχιστο  κ α ι  από αυτήν- θα είναι αδύνατο να σπείρουν οι ειδικοί τον φωτισμένο τους λόγο και να βλαστήσει: Να μας εξηγήσουν επιστημονικά τους κινδύνους που μας απειλούν κι εμείς να βρούμε ή να υιοθετήσουμε τους τρόπους που θα μας επιτρέψουν, έστω και την ύστατη ώρα, να βγούμε από το σημερινό αδιέξοδο. Να μας διευκρινίσουν με τις ειδικές τους γνώσεις κι εμείς να αφομοιώσουμε πράγματα που παλιότερες γενιές τα θεωρούσαν αυτονόητα, γι' αυτό και σέβονταν τη φύση, χωρίς να τους το έχει διδάξει κάποιος επιστήμονας.

 Θυμηθείτε τα λαϊκά παραμύθια, φέρτε στο νου σας κάποιους βυζαντινούς ύμνους, κάποιες εικόνες και τοιχογραφίες. Η φύση είχε πρόσωπο -ο ήλιος, η σελήνη, τα σύννεφα, τα κύματα, τα δέντρα... 'Ολα αντιμετωπίζονταν σαν δημιουργήματα με ψυχή, που μπορούσαν να πάσχουν ή να χαίρονται μαζί με τον άνθρωπο, να συνυπάρχουν αρμονικά μαζί του. Ακόμα και τα στοιχεία της φύσης, όταν τον απειλούσαν, ακόμα και τότε είχαν κι αυτά το πρόσωπό τους. Στην εποχή μας, η βιαστική κακοχωνεμένη γνώση, η ακατάστατη πληροφόρηση, η αδιαφορία και ο άκρατος ανθρώπινος εγωισμός ισοπέδωσαν τα πάντα και μας έφεραν στο χείλος της αβύσσου, στο πρόθυρα της οικολογικής καταστροφής.

    Οι συγγραφείς και γενικά όσοι ασχολούνται με κάποια μορφή Τέχνης, άλλο δεν μπορούν παρά να συνεχίσουν τον αγώνα με τα δικά τους έργα, ό,τι θέμα και να έχουν, με την ελπίδα ότι θα συμβάλλουν έτσι στο "σκάψιμο" που αναφέραμε.

    Από κει και ύστερα το λόγο τον έχουν οι οικολόγοι, οι ειδικοί επιστήμονες.

 (Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.30/Καλοκαίρι 1993.

περιλαμβάνεται στο βιβλίο "'Οπως και στ' αηδόvια..." - Για τηv παιδική λoγoτεχvία χωρίς ψευδαισθήσεις. Πατάκης, 1995

---

[1]. Βλ. εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡIΝΗ, 28.3.1993

[2]. o.π.

[3]. o.π.

[4].Βλ. τo αφιέρωμα τoυ περιοδικού ΔIΑΔΡΟΜΕΣ "Παιδική Λoγoτεχνία και Περιβάλλον", τ.8, 1987.

[5]. Βλ. περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.5/1987, σελ.24