του Κωνσταντίνου Δ.
Μαλαφάντη (*)
Το μυθιστόρημα της Λότης
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Το φιλί της λύκαινας έρχεται να
προστεθεί στο πλούσιο έργο της συγγραφέως, η οποία για σαράντα συνεχή χρόνια
γράφει βιβλία για μικρά και μεγάλα παιδιά, παραμύθια, μυθιστορήματα, θεωρητικά
μελετήματα. Η πολυγραφότατη και καταξιωμένη δημιουργός προσφέρει ένα ακόμη
ανάγνωσμα για παιδιά και εφήβους στο οποίο διαφαίνεται η αριστοτεχνική
ικανότητά της να διαλέγεται με το ιστορικό υλικό μέσω ενός περίτεχνου διακειμενικού
και αφηγηματικού ιστού.
Το βιβλίο πραγματεύεται τη σχέση ενός παππού με
τον δωδεκάχρονο εγγονό του, η οποία και ενισχύεται από τις ιστορίες ζωής που
αφηγείται ο ενήλικος ήρωας. Οι αφηγήσεις του παππού αποτελούν παράλληλα και μια
καταγραφή ιστορικών γεγονότων, τα οποία συνέβησαν στην Ελλάδα, όπως η Κατοχή,
τα Δεκεμβριανά, η επτάχρονη δικτατορία, αλλά και ιστορικών γεγονότων που έλαβαν
χώρα σε διεθνές επίπεδο, όπως τα στρατιωτικά πραξικοπήματα στη Χιλή, την
Αργεντινή και την Πολωνία, τα έτη 1973, 1976 και 1981 αντίστοιχα. Η εξιστόρηση
του βίου του παππού Πέτρου Δίγκου, καθίσταται ουσιαστικά εξιστόρηση της ίδιας
της ιστορίας της Ελλάδας αλλά και του κόσμου ολόκληρου στους πρόσφατους
χρόνους, αρχής γενομένης από το 1939, έτος γέννησης του παππού.
Η συγγραφέας μέσω του αφηγηματικού αυτού μοτίβου
ανακαλεί αγαπημένους ήρωες από άλλα έργα της, ώστε να συνθέσει έναν κόσμο
μυθοπλασίας, όπου συμφύρονται φανταστικά και πραγματικά γεγονότα. Έτσι, ο
Αλέξης Νόιγκερ (Τραγούδι για Τρεις) και η Δάφνη (Λάθος, κύριε Νόιγκερ)
απολαμβάνουν την οικογενειακή ζωή τους, με τα δυο τους παιδιά, την Όλγα και τον
Φραγκίσκο. Οι διαταραγμένες σχέσεις της Δάφνης με τον για χρόνια απόντα και
απομακρυσμένο από το οικογενειακό περιβάλλον πατέρα της Πέτρο, λόγω του
διαζυγίου του με τη μητέρα της Ολυμπία, προκαλούν εντάσεις που διαταράσσουν την
ηρεμία και τη γαλήνη της οικογένειας. Η εξομάλυνση αυτών των σχέσεων και η
επίλυση όλων των παρεξηγήσεων θα επέλθουν με τη μεσολάβηση του Φραγκίσκου, ο
οποίος θα καταγράψει τις αφηγήσεις ζωής του παππού του σε μεταγενέστερο χρόνο.
Ο Φραγκίσκος, ως αφηγητής-ήρωας του
μυθιστορήματος, προβαίνει σε μια αυτοβιογραφικού τύπου υστερόχρονη αφήγηση,
όπου τα γεγονότα έχουν ήδη συντελεστεί και ο αφηγητής-πρόσωπο επανέρχεται για
να αφηγηθεί την ιστορία. Η αναδρομική αυτή αυτοβιογραφική αφήγηση δηλώνεται
άμεσα, μέσω της μεταφηγηματικής λειτουργίας της, με την παρουσία, δηλαδή, του
τελευταίου μόλις κεφαλαίου που λειτουργεί ως επίλογος: ο αφηγητής, Φραγκίσκος
Νόιγκερ, ενήλικος πλέον επισκέπτεται την ίδια την συγγραφέα του μυθιστορήματος
και την παρακαλεί να γράψει την ιστορία του παππού του: Μόνο εσείς θα
καταφέρετε αυτό ακριβώς που θέλω. Γιατί μόνο εσείς με ξέρετε από παιδί,
γνωρίζετε καλά την οικογένειά μου, όλους… Μπορεί […] να μην είμαστε συγγενείς,
ούτε «εξ αίματος» ούτε «εξ αγχιστείας», είμαστε όμως πέρα από φίλοι και
«συγγενείς εκ φαντασίας» […] (σ. 222).
Η μεταφηγηματική αυτή λειτουργία του
μυθιστορήματος συνεπικουρείται από ένα πλέγμα διακειμενικών αναφορών, όπου ένα
πλήθος κειμένων, φωνών ή κωδίκων συνυπάρχουν συνθέτοντας ένα πυκνό υφάδι ή ένα
παλίμψηστο. Το κείμενο της Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου προσφέρεται στον αναγνώστη
ως πολυδιάστατος τόπος μέσα στον οποίο συντελείται ένα ατελεύτητο διακειμενικό
παιχνίδι. Ο πυρήνας όλου αυτού του λεκτικού και διακειμενικού παιχνιδιού
δομείται σε σχέση με ένα λυκάκι, την Κάλυ, το οποίο υιοθετεί ο παππούς, όταν θα
το βρει έκθετο στο όρος Παγγαίο. Τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας συνδέονται
ποικιλότροπα με τη λύκαινα Κάλυ, όπως συνυποδηλώνουν τα ονόματά τους. Ο παππούς
Πέτρος ακούει συχνά την αγαπημένη του μουσική σύνθεση «Ο Πέτρος και ο λύκος»
του Sergei Prokofiev (σ. 11), όπου ο Πέτρος θα σώσει ένα λύκο από τις
επιθετικές διαθέσεις κυνηγών, ενώ από λάθος το όνομα του παππού γράφεται
«Λύγκας» αντί Δίγκας στον κατάλογο των καταζητούμενων που συντάχθηκε τα χρόνια
της επτάχρονης δικτατορίας στην Ελλάδα (σ. 91). Η συγκεκριμένη παραγραφή του
επωνύμου του παππού Πέτρου θα σημάνει και την αρχή όλων των κακοδαιμονιών που
θα συμβούν στη ζωή του και που διαρκώς θα τον απομακρύνουν από τη μονάκριβη
κόρη του, η οποία γίνεται δύσπιστη σχετικά με την αντιδικτατορική δράση του
πατέρα της αλλά και τη συνεχή μετακίνησή του σε χώρες του εξωτερικού λόγω της
συμμετοχής του σε διεθνείς οργανισμούς για την προστασία των προσφύγων και των
μεταναστών. Το όνομα του εγγονού Φραγκίσκου, που συμμετέχει και ως λυκόπουλο
στους προσκόπους, συνδέεται με τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης (σ. 143), ο οποίος
κήρυξε την ισότητα,
την ειρήνη,
την περιφρόνηση του πλούτου και την αγάπη προς
όλα τα δημιουργήματα του Θεού, έμψυχα και άψυχα. Ο Φραγκίσκος θα συνδεθεί
αργότερα στην ενήλικη ζωή του με τη συμφοιτήτριά του Ρέα Αργυράκη, της οποίας
το όνομα συνδέεται ετυμολογικά με τη Ρέα Σύλβια (Ρέα Αργυρώ στα ελληνικά) τη
μητέρα του Ρωμύλου και του Ρώμου, των μυθικών ιδρυτών και πρώτων βασιλιάδων της
Ρώμης (σ. 215), ενώ το όνομα της Αγγελίνας Λούπα, της παλιάς αγαπημένης
συμμαθήτριας και τελικά αφοσιωμένης συντρόφου του παππού, συνδέεται, επίσης, με
το όνομα της Λύκαινας-τροφού των μυθικών ιδρυτών της Ρώμης (Lupa).
Η συγγραφέας επιτείνει το διακειμενικό αυτό
παιχνίδι συμπεριλαμβάνοντας στο ρεπερτόριο του κειμένου, όπως θα έλεγε ο
Wolfgang Iser, αποσπάσματα από το παραμύθι του Πρασινοκαπελάκη, που
είναι μια αντεστραμμένη εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας, από τα αφηγήματα
Ο φιλόσοφος κι ο λύκος του Mark Rowlands και Η κραυγή του λύκου
του Melvin Burgess, ενώ κάνει αναφορά στο μυθιστόρημα Ο φτωχούλης
του Θεού του Νίκου Καζαντζάκη, το οποίο είναι γραμμένο για τον Άγιο
Φραγκίσκο της Ασίζης. Παράλληλα με τις συγκεκριμένες λογοτεχνικές αναφορές,
παρατίθενται στο κείμενο μύθοι και παραδόσεις άλλων λαών για τους λύκους και τη
σημασία τους στη ζωή των ανθρώπων. Η διακειμενική χρησιμοποίηση του λόγου άλλων
δημιουργών ενεργοποιεί τόσο μια διαδικασία ανασημασιοδότησης του κειμένου της
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου όσο και ένα παιχνίδι διαλογικής συνύπαρξης
διαφορετικών γλωσσικών, κοινωνικών και πολιτισμικών κωδίκων. Τα παραθέματα
προσδένονται στο λόγο του αφηγητή και υπόκεινται πλήρως στη λειτουργία της
«αφηγηματικής κυριαρχίας» (fonction de régie), καθώς ο λόγος του αφηγητή
συστήνει, προσαρμόζει και εν τέλει δικαιολογεί την παρουσία του παραθέματος.
Η δόμηση του αφηγήματος σε σχέση με το
διακειμενικό αυτό πλέγμα αναφορών βαθαίνει την αφήγηση και καθιστά σαφές στον
αναγνώστη πως η σχέση ακριβώς του ανθρώπου με ένα, υπό προστασία, είδος άγριου
ζώου δεν είναι παρά η αφορμή για να στηθεί ένα στέρεο αφηγηματικό σύμπαν με
ποικίλες προεκτάσεις και αναφορές σε γεγονότα όχι τόσο φανταστικά αλλά κυρίως
πραγματικά. Η συγγραφέας με τα αφηγηματικά και τα διακειμενικά ευρήματά της
κατορθώνει να αφηγηθεί την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας αντιστικτικά με εκείνη
της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής, καθώς οι διηγήσεις του παππού επεκτείνονται
γεωγραφικά από τα βαμβακοχώραφα της Μακεδονίας και τα μυστικά της Αμφίπολης και
σε άλλες χώρες του σύγχρονου κόσμου που υπέστησαν τη βία των αυταρχικών
δικτατορικών καθεστώτων. Η δημιουργός, μόλις στο τέλος του αφηγήματος,
αποκαλύπτει διά του στόματος του Φραγκίσκου πως οι τρεις λύκαινες του παππού, η
πραγματική, η αλληγορική και η συμβολική, δεν ήταν άλλες από την Κάλυ, την
Αγγελίνα και την Ελλάδα (σ. 219).
Το βιβλίο της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου,
δουλεμένο με τέχνη και στέρεη τεχνική, θέτει διαχρονικά προβλήματα της
ανθρώπινης ύπαρξης ανεξάρτητα από χωροχρονικά πλαίσια και κοινωνικές
μετατοπίσεις. Τα περισσότερα από τα θεμελιώδη ζητήματα που απασχολούν τον
άνθρωπο, από τα πιο απλά έως τα πλέον σύνθετα, θίγονται στο βιβλίο, όπως οι
προσωπικές και οι οικογενειακές σχέσεις, τα όνειρα για το μέλλον, οι συνέπειες
του πολέμου ή της κατάλυσης της δημοκρατίας, η απαξίωση των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων, των αξιών και των ιδανικών. Η συγγραφέας συλλαμβάνει τις βαθύτερες
ψυχικές ενορμήσεις, το πάθος και την ουσία της ζωής του ανθρώπου, παραδίδοντας
στον έφηβο και όχι μόνο αναγνώστη, ένα κείμενο προβληματισμού και ευαισθησίας.
Η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου επιτυγχάνει, γενικότερα, με την αφηγηματική
της τέχνης να ξεπερνά τα συμβατικά όρια του τόπου και του χρόνου, τα ηθογραφικά
και τοπικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης κοινωνίας και εποχής και να προάγει το
ατομικό σε καθολικό, το μονομερές του συμβάντος σε πολύπλευρο της ανθρώπινης
ζωής.
(*) Ο Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης είναι καθηγητής
Παιδαγωγικής και Λογοτεχνίας στο ΕΚΠΑ και Πρόεδρος της Παιδαγωγικής Εταιρείας
Ελλάδος.
(Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Το φιλί της
λύκαινας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016).
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο ηλ. περιοδικό Ο αναγνώστης
http://www.oanagnostis.gr/%CF%8C%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B3%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CF%86%CE%AE%CE%B3%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CF%89%CE%BD/
