Τα χαρακτηριστικά και η αξία της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας (2)

Από το βιβλίο «“Όπως και στ’ αηδόνια” - για την παιδική λογοτεχνία χωρίς ψευδαισθήσεις, Πατάκης 1995  http://www.loty.gr/meletimata_analyt_3.htm

(Συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

 Μήπως οδηγούμαστε λοιπόν στη σκέψη ότι είναι θέμα της ιδιοσυγκρασίας του συγγραφέα και της στάσης του έναντι της ζωής το αν γράφει ή όχι για παιδιά; Ναι, θα λέγαμε, εφόσον συνυπάρχει σ' αυτόν και η ξεχωριστή ικανότητα να παράγει κείμενα και με τ' άλλα χαρακτηριστικά που αναφέραμε, χωρίς να προδίδει την τέχνη του. Με άλλα λόγια, εφόσον διατηρεί όντως την παιδικότητα του, πράγμα που σημαίνει όχι μόνο ότι εξακολουθεί να θυμάται πώς ένιωθε όταν ήταν ο ίδιος παιδί αλλά ότι μπορεί και τώρα να νιώθει σαν παιδί, να βλέπει με παιδική ματιά τον κόσμο. Κι αυτό βέβαια χωρίς να απεμπολεί την ωριμότητά του που του επιτρέπει σήμερα, ανάμεσα στ' άλλα, να είναι ικανός για λογοτεχνική δημιουργία, να κάνει τις επιλογές του και να παίρνει τις αποφάσεις του.

     Να όμως εδώ που μπορεί άλλο ένα ερώτημα να τεθεί: Είναι πάντα επιλογή του συγγραφέα αν θα γράψει ή όχι για παιδιά και δική του απόφαση αν θα χαρακτηριστεί το βιβλίο του "παιδικό";

     Ασφαλώς δεν είναι πάντα. Βέβαια υπάρχουν συγγραφείς που από πείρα πια γνωρίζουν ότι αυτά που γράφουν έχουν τα χαρακτηριστικά των κειμένων για παιδιά. Στα "παιδικά/νεανικά" κατατάσσει ο εκδότης τα βιβλία τους κι εκείνοι αποδέχονται με χαρά τον τίτλο του "συγγραφέα παιδικών βιβλίων". Είναι δίχως άλλο γιατί πιστεύουν στη ρήση του C.S. Lewis ότι "μια ιστορία για παιδιά είναι η καλύτερη μορφή τέχνης για να πεις εκείνο που θέλεις".[i] 'Η γιατί προτιμούν κι εκτιμούν περισσότερο τα παιδιά ως αναγνώστες από τους ενήλικους, ως ειλικρινέστερα και πιο αυθόρμητα στις αντιδράσεις τους -κι αυτό φαίνεται π.χ. στα γράμματα που στέλνουν και στις ερωτήσεις που υποβάλλουν όταν ένας συγγραφέας επισκεφτεί το σχολείο, την παιδική βιβλιοθήκη ή τον όποιο χώρο τους. 'Η γιατί συντάσσονται με την άποψη του Llοyd Alexander ότι... "τα λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά γράφονται για να διαβάζονται, τα βιβλία για μεγάλους γράφονται για να συζητιούνται στις κοσμικές συγκεντρώσεις"![ii]

Yπάρχουν όμως άλλοι συγγραφείς που δηλώνουν πως διόλου δεν τους απασχολεί η ηλικία του ενδεχόμενου αναγνωστικού τους κοινού, κι ότι άλλοι -οι εκδότες- αποφασίζουν τελικά πού θα τα κατατάξουν τα βιβλία τους.[iii]  Δεν μπορεί κανείς ν' αμφισβητήσει την ειλικρίνεια τέτοιων δηλώσεων. Μπαίνει ωστόσο στον πειρασμό να σκεφτεί ότι τέτοιες δηλώσεις γίνονται τις περισσότερες φορές απ' όσους προσπαθούν ν' αποφύγουν την ετικέτα "συγγραφέας παιδικών βιβλίων" και τη συγκατάβαση ή την "γκετοποίηση" που συχνά η ετικέτα αυτή συνεπάγεται, αφού στην εποχή μας υποτιμάται ακόμα η παιδική λογοτεχνία και οι δημιουργοί της όχι μόνο από μεγάλο τμήμα του ανίδεου κοινού αλλά και από μερίδα των πνευματικών ανθρώπων.[iv]

     Τέλος υπάρχουν και οι περιπτώσεις συγγραφέων που έχουν μεν την επιθυμία το βιβλίο τους να χαρακτηριστεί "παιδικό" και ο εκδότης δεν διαφωνεί, αλλά τελικά διαφωνούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, τα παιδιά, αφού το βιβλίο δεν έχει τα χαρακτηριστικά που θα το κάνουν ελκυστικό γι' αυτά. 'Η διαφωνούν οι ενδιάμεσοι ενήλικοι (παιδαγωγοί, δάσκαλοι, γονείς, βιβλιοθηκονόμοι κ.λπ.) που συνήθως μεσολαβούν για να φτάσουν τα βιβλία στα παιδιά.

     Τούτο το τελευταίο συμβαίνει επειδή, πέρα από τα χαρακτηριστικά για τα οποία μιλήσαμε, οι ενδιάμεσοι αυτοί ενήλικοι αναζητούν κατά κανόνα και μερικά ακόμη, που τα θεωρούν απαραίτητα. Τρία είναι τα κυριότερα:

    (α) να μη χρησιμοποιείται η παιδική λογοτεχνία ως μέσο προπαγάνδας ή προσηλυτισμού,
    (β) να γίνεται πολύ προσεκτική προσέγγιση σε θέματα και σκηνές γύρω από το σεξ,
    (γ) ν' αποφεύγεται η βωμολοχία.

     Ευνόητο είναι ότι η αναζήτηση τέτοιων χαρακτηριστικών δεν υποδηλώνει -τουλάχιστον όχι πάντα- κάποια τάση λογοκρισίας ή σεμνοτυφίας των ενηλίκων, όπως π.χ. δε σημαίνει υποστήριξη της ποτοαπαγόρευσης η αντίρρηση τους να καταναλώνουν οι ανήλικοι οινοπνευματώδη ποτά.

     Ο αντίλογος εδώ είναι ότι τα σημερινά παιδιά, ακόμα και των πολύ μικρών ηλικιών, είναι εκτεθειμένα στον καθημερινό καταιγισμό εικόνων, πληροφοριών και διαφημίσεων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κυρίως από την τηλεόραση, όπου όλα τα βλέπουν κατά κόρον, και απ' όπου ασκούνται από τους μεγάλους, συνειδητά ή όχι, πλήθος προπαγάνδες (π.χ. υπέρ του καταναλωτισμού, του κομματισμού, της ασυδοσίας, της βίας, ακόμη και του εγκλήματος), οι οποίες βέβαια θεωρούνται απαράδεκτες για τα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία. Σήμερα τα παιδιά τα ξέρουν όλα, σε τίποτα σχεδόν δε διαφέρουν από τους ενήλικους. 'Αρα;

     'Αρα δε μένει παρά να σημειώσουμε ό,τι και στην αρχή: "Εκείνοι που επιμένουν να θυμούνται την ανάγκη της παιδικής ηλικίας επιτελούν έργο πολύτιμο". Αν η λογοτεχνία για παιδιά δεν ξεχνάει την ανάγκη αυτή, τότε το έργο της είναι πολύτιμο και η αξία της μεγάλη.

     Οι αντιρρησίες έχουν ασφαλώς να κάνουν δύο ακόμη παρατηρήσεις: Η πρώτη είναι ότι τα λογοτεχνικά παιδικά βιβλία που κυκλοφορούν δεν είναι όλα υψηλής ποιότητας, συχνά μάλιστα εντοπίζονται και "σκουπίδια". Και η δεύτερη ότι η κάθε εποχή έχει τη δική της αντίληψη για το τι ακριβώς είναι ή πρέπει να είναι η παιδική ηλικία.

     Η απάντηση στην πρώτη παρατήρηση είναι ότι "σκουπίδια" μαζεύονται πάντα γύρω από κάθε τέχνη. Πλήθος οι αμφίβολης ποιότητας ποιητικές συλλογές, οι μέτριοι ζωγραφικοί πίνακες, οι αποτυχημένες μουσικές συνθέσεις, τα απαράδεκτα τραγούδια κ.λπ. Κανείς ωστόσο δε σκέφτηκε ν' αμφισβητήσει γι' αυτό την αξία της ποίησης, της ζωγραφικής ή της μουσικής. Απλώς χρειάζεται να προβληθούν τα αξιόλογα και να επικριθούν τα χαμηλής ποιότητας έργα. Κι αυτό είναι δουλειά της κριτικής. Μόνο που η κριτική, ως προς την παιδική λογοτεχνία, είναι γνωστό ότι στον τόπο μας υστερεί.[v]  Γι' αυτό και είναι αυξημένη η ευθύνη τόσο των εκδοτών όσο και των συγγραφέων που γράφουν για παιδιά. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να ζητήσει ευθύνη από ένα λογοτέχνη, την ώρα της δημιουργίας. Την ώρα εκείνη είναι και πρέπει να είναι απόλυτα ελεύθερος να γράψει το κείμενο που θέλει. Από τη στιγμή όμως που αποδέχεται τον τίτλο του συγγραφέα βιβλίων για παιδιά ή απλώς δέχεται να περιληφθεί το βιβλίο του στους εκδοτικούς καταλόγους παιδικών βιβλίων, αυτόματα αναλαμβάνει και τις ανάλογες ευθύνες, άρα οφείλει να σέβεται το αναγνωστικό του κοινό αλλά -αναπόφευκτα- και τους "ενδιάμεσους" ενηλίκους.

 Ως προς τη δεύτερη παρατήρηση: Αναμφίβολα οι αντιλήψεις για τα γνωρίσματα και τις ιδιότητες τις παιδικής ηλικίας διαφοροποιούνται με το πέρασμα των χρόνων. Ασφαλώς και δεν ασπαζόμαστε σήμερα, π.χ., τη βικτωριανή αντίληψη περί "αγγελικής αθωότητας" της παιδικής ηλικίας. Σήμερα όλο και περισσότερο αντιλαμβανόμαστε την περίοδο αυτή της ζωής του ανθρώπου ως εποχή αδυναμίας και εξάρτησης από τους ενηλίκους που πρέπει να αντιμετωπιστεί με βαθύτερη ψυχολογική κατανόηση και ουσιαστικότερη συμπαράσταση. 'Εχει όμως και κάποια μόνιμα χαρακτηριστικά η παιδική ηλικία που σίγουρα μένουν αναλλοίωτα. Είναι η εποχή των μεγάλων ονείρων, της ειλικρίνειας, της δίψας για το καλό και το δίκιο, της αυθορμησίας, της φρέσκιας, καθαρής ματιάς που βλέπει τον αυτοκράτορα γυμνό και δε διστάζει να τ' ομολογήσει. Είναι η εποχή της συναισθηματικής επώασης του αυριανού ανανεωτή αλλά και συνεχιστή του ανθρώπινου πολιτισμού.

     Σήμερα, όπως ειπώθηκε ήδη, υποστηρίζεται ευρύτατα πως η κακή χρήση των μέσων μαζικής επικοινωνίας μετατρέπει τα παιδιά σε μικρομέγαλα πλάσματα και την παιδική ηλικία σε περίοδο άγχους, παρεξήγησης και, τελικά, απομόνωσης. Υποστηρίζεται επίσης ότι τα παιδιά "δέχονται δια της βίας λανθασμένη παιδεία" και ότι "το σύστημα παράγει μεγαλοφυΐες με μια υπερβολικά διανοουμενίστικη προσέγγιση στη ζωή, που όμως παραμένουν συναισθηματικά απαίδευτοι". [vi]  Τη συναισθηματική παιδεία που λείπει μπορεί, ως ένα βαθμό, να την αναλάβει η παιδική λογοτεχνία, ακριβώς λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της. Και εκεί κυρίως έγκειται σήμερα η αξία της. Αν φέρουμε όσο κοντύτερα γίνεται τα παιδιά με τα παιδικά βιβλία, τότε ασφαλώς η παιδική λογοτεχνία θα βοηθήσει -στο μέτρο των δυνατοτήτων της- να εξακολουθήσουν να υπάρχουν παιδιά πραγματικά και όχι πρόωρα γερασμένοι ανήλικοι. Γιατί "ένας κόσμος χωρίς παιδιά θα ήταν εφιαλτικός ακόμα και για τον κόσμο της Αποκάλυψης".[vii]

---

[i]. C.S.Lewis Οn Three Ways οf Writing fοr Children, στο Οnly Cοnnect, με διάφορα δοκίμια, επιμέλεια της Sheila Egοff, Οxfοrd Uniνersity Press, Canada: 1980, σελ.180.

[ii]. Βλ. Jane Yοlen Writing bοοks fοr children, Bοstοn: The Writer inc., 1984, σελ.1

[iii]. Bλ. π.χ. τις απόψεις του Michael Ende στο άρθρο του Το γράψιμο, ένα αυθόρμητο παιχνίδι, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τ.5/1987, σελ.20-34.

[iv]. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Βλ. το άρθρο της Ann Thwaite Η δημιουργία παιδικών βιβλίων - Πρόθεση και σκοποί, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, ο.π. σελ.36-39.

[v]. Βλ. Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Aθήνα, Καστανιώτης 1990, σελ.79-96.

[vi]. Δήλωση του Καθηγητή Γουίτφιλντ, του Βρετανικού Οικογενειακού Συμβουλίου. Βλ. το άρθρο Σε αναζήτηση νέων υγιών προτύπων για την οικογένεια, εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡIΝΗ, 21.11.93,σελ.40.

[vii]. J. Huizinga Hοmο Ludens, Λονδίνο 1938.