Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ή Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ - Η περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους

(Η συμμετοχή μου στη συζήτηση στρογγυλού τραπεζιού της 1.9.2018, στο 36^ο  Διεθνές Συνέδριο της ΙΒΒΥ στην Αθήνα 30.8-1.9.2018. Πρόεδρος: Εύα Καλισκάμη. Συμμετέχοντες: Βαγγέλης Ηλιόπουλος,  Eiko Kadono (Ιαπωνία), Igor Oleynikov (Ρωσία), Katherine Paterson (ΗΠΑ), Λότη Πέτροβιτς)

Από τις πολλές ερμηνείες του όρου «κουλτούρα» που έχουν διατυπωθεί διαλέγω μία: «Κουλτούρα είναι μία κλίμακα αξιών όπου περιλαμβάνονται όλα τα πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας κοινωνιών, και περικλείονται έννοιες όπως ο ανθρωπισμός, η ελευθερία και ο σεβασμού του ”Άλλου”». Υιοθετώντας τούτο  τον όρο, δεν είναι δύσκολο να ανιχνεύσουμε αν όντως διέρχεται κρίση αυτή η κλίμακα. Αρκεί να αναλογιστούμε αν είναι όσο θα έπρεπε σεβαστές ανά τον κόσμο οι παραπάνω έννοιες στις μέρες μας, ώστε να παραγόμενα πνευματικά και καλλιτεχνικά έργα να έχουν τη δέουσα  κοινωνική θέση και απήχηση. Σε καιρούς όπου για οικονομικά συμφέροντα χώρες ολόκληρες ισοπεδώνονται, λαοί ξεριζώνονται, ιστορικά μνημεία παγκόσμιου ενδιαφέροντος καταστρέφονται, το περιβάλλον μολύνεται θανάσιμα και η πάσης φύσεως τρομοκρατία - φανερή ή κρυφή - είναι όλο και συχνότερα ο τρόπος αντιμετώπισης του «Άλλου», η κλίμακα που αναφέραμε κλυδωνίζεται. Άρα δικαιολογημένα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έχουμε «κρίση της κουλτούρας». Και η κρίση αυτή αναπόφευκτα οδηγεί σε «κουλτούρα της κρίσης».

Τι μπορεί να προκύπτει από την κουλτούρα της κρίσης; Τι είναι σχεδόν φυσικό να αφορούν ή  να απηχούν τα πνευματικά και καλλιτεχνικά έργα εν μέσω αυτής της κρίσης - και πιο συγκεκριμένα, τα έργα τα λογοτεχνικά; Τι άλλο από τον αντικατοπτρισμό του φαινομένου με τα νόμιμα μέσα της Τέχνης, έμμεση κριτική ή ακόμα και καταγγελία της κατάστασης. Αναπόφευκτα αναμένονται λογοτεχνικά έργα-καθρέφτες της τραγικότητας των καιρών μας, ώστε ο ενήλικος αναγνώστης να βιώσει την απελπιστική πραγματικότητα που δημιούργησε το είδος του, να αναγνωρίσει τον βαθμό της δικής του ευθύνης γι’ αυτήν και να δράσει αναλόγως. ‘Η να αφεθεί μοιρολατρικά στην απελπισία. 

Τι γίνεται όμως όταν ο αποδέκτης ενός λογοτεχνικού έργου είναι έφηβος ή παιδί; Ο νεαρός αναγνώστης δεν είναι διόλου υπεύθυνος για την «κρίση της κουλτούρας». Έχουμε δικαίωμα να τον απελπίσουμε; Να δώσουμε ένα ανέλπιδο τέλος σε βιβλία που γράφονται κυρίως γι’ αυτόν; Να τον αφήσουμε με την αίσθηση πως ό,τι κι αν τολμήσει να κάνει, όπως και ν’ αντιδράσει, δεν υπάρχει διέξοδος; Ότι τον περιμένει μια ζωή χωρίς νόημα, ότι όποιον δρόμο κι αν ακολουθήσει θα του είναι κλειστός για λόγους που δεν οφείλονται σε δικό του φταίξιμο;

Χρόνια τώρα υποστηρίζω ότι τα βιβλία που απευθύνονται σε άτομα νεαρής ηλικίας δεν πρέπει να κανέναν τρόπο να κρύβουν την πραγματικότητα, όσο θλιβερή και αν είναι, ή ν’ αποσιωπούν την όποια «κρίση της κουλτούρας» και τα πιθανά αίτιά της. Παράλληλα όμως οφείλουν να τονίζουν τις αξίες της ζωής και να δίνουν την ελπίδα στους νεαρούς αναγνώστες ως την πολυτιμότερη «αποσκευή» για το μακρύ ταξίδι της ζωής που τα περιμένει. Μια τέτοια «αποσκευή» δεν έχει καμιά σχέση με γλυκερά «happy ends» ή με το «έζησαν καλά κι εμείς καλύτερα». «Τα παιδιά έχουν ανάγκη την ελπίδα όσο και το ψωμί» έχει σοφά ειπωθεί.  Και το «κακό τέλος», το τέλος χωρίς ελπίδα, που δεν καταφέρνει να τονώσει το ενδιαφέρον για τη ζωή, να «καλλιεργήσει» τη διάθεση για αγώνα εναντίον του κακού, ισοδυναμεί με έγκλημα. Αυτό,  κατά τη γνώμη μου, είναι κάτι που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε όσοι γράφουμε βιβλία για τη νεότητα, ιδιαίτερα σε καιρούς «κρίσης της κουλτούρας». Γιατί η ζωή μοιάζει μα τη θάλασσα: Συχνά έχει τρικυμίες, αλλά ποτέ δεν χάνει την ομορφιά της. 

(Το κείμενο στα αγγλικά: https://lotypetrovits.blogspot.com/2019/02/the-crisis-of-culture-or-culture-of.html )