[Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤIΑ, τ. 1562/Αυγ.
92. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο "Όπως και στ' αηδόνια - για την Παιδική Λογοτεχνία χωρίς ψευδεσθήσεις". Σχετικά είναι και τα όσα αναφέρονται στην 7η, 8η και 9η συνέχεια (1, 5 και
8 Μαρτίου 2013 αντίστοιχα) της ανάρτησης με θέμα «Η γυναίκα και η παιδική
λογοτεχνία».]
(Συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)
Η τρίτη φορά που κλαίει ο Αντώνης, έρχεται στο τέλος.
'Οταν αντικρίζει, έπειτα από πολύν καιρό, τη μητέρα του, νιώθει τη συγκίνηση που
θα ένιωθε κάθε παιδί σε κάθε εποχή, είτε αγόρι είτε κορίτσι:
Τότε δε βάσταξε ο Αντώνης. Πετάχτηκε πάνω,
χύθηκε στη μαμά του, την αγκάλιασε από τη μέση και ακούμπησε το μέτωπό του στη
φούστα της, για να κρύψει τα μάτια του, που ήθελε δεν ήθελε, βούρκωναν. (σ. 234).
Κάτι σημαντικό
που πρέπει επίσης να προσέξουμε είναι
και τούτο: Μπορεί να επισημαίνονται οι διακρίσεις και να παραπονούνται τα κορίτσια
-ιδίως η Πουλουδιά- όμως αυτό το παράπονο δεν καλλιεργεί διάθεση για ακραίες
θέσεις -πώς θα ήταν δυνατό, άλλωστε! 'Οπως πολύ σωστά σχολιάζει σε άρθρο της η
Μαρία Μιράσγεζη, δεν μπορούσε σίγουρα η Πουλουδιά, ένα εξάχρονο κοριτσάκι, να
κάνει φεμινιστική διάλεξη για να κατατροπώσει τον Αντώνη [i]. Οι αντιδράσεις
λοιπόν δεν εκπίπτουν σε τάση για μίμηση των αγοριών. Τα κορίτσια δεν ντρέπονται
που είναι κορίτσια. 'Οταν τους αρέσει ένα παιχνίδι ή μια δουλειά, δε σκέφτονται
αν θεωρείται ή όχι "γυναικεία". Το ίδιο μάλιστα περιμένουν κι από τον
Αντώνη:
- Να παιχνίδι
μια φορά! είπε καταχαρούμενη η Αλεξάνδρα που, σαν την Πουλουδιά, τρελαίνουνταν
τις σπιτικές δουλειές. 'Ελα, Αντώνη, κι εσύ, να κάνουμε πιο γρήγορα... (σ. 64).
Πιο κάτω, η Πουλουδιά
το θεωρεί αξιόλογο που γνωρίζει μια "γυναικεία" δουλειά:
- Μα εγώ ξέρω να
ξεκουκουτσιάζω βύσσινο! είπε. Εσύ ξέρεις;
- Πφφφ! έκανε πάλι ο Αντώνης. Γυναικείες δουλειές! (σ. 171).
Χαρακτηριστικό
είναι επίσης ότι η Πουλουδιά δεν κρατά κακία στον αδερφό της. Η συμπεριφορά της
σε κρίσιμες στιγμές δείχνει αγάπη γνήσια, που δεν ζητεί "τα εαυτής".
'Ετσι, θα προκαλέσει τους μεγάλους να την τιμωρήσουν, για να μείνει κι αυτή στο
σπίτι με τον, από άλλη αιτία τιμωρημένο, αδελφό της (σ.161). Η πολυπόθητη βόλτα
στην Κηφισιά παύει να έχει νόημα για κείνη χωρίς τον Αντώνη. Δεν αρπάζει την
ευκαιρία, για "να πάρει το αίμα της πίσω", να τον δει μειωμένο και να
χαρεί. Η πορεία του ενός φύλου χωρίς το άλλο, οι αντεκδικήσεις και η μνησικακία
δεν οδηγούν πουθενά, θα έλεγε κανείς ότι εννοεί η Δέλτα. Πιο κάτω, η Πουλουδιά
θα θελήσει να πουλήσει τα σκουλαρίκια της κούκλας της, για να ξεπληρώσει τη
ζημιά που έκανε ο Αντώνης, άθελά του, στις στάμνες του Μπαρμπαγιάννη Κανατά. Με
τη στάση της, γίνεται πράξη όχι το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού" αλλά το
"αλλήλων τα βάρη βαστάζετε". Κι αυτή τη μεγαλοψυχία την αντιλαμβάνεται
ο Αντώνης όπως και όσο του επιτρέπει η ηλικία και η ανατροφή του:
Δεν ήξερε γιατί, μα ντρέπουνταν. Ντρέπουνταν
την κερα-Ρήνη, την Αφροδίτη, τον Μπαρμπαγιάννη Κανατά, που ήξεραν τώρα όλοι πως
η Πουλουδιά, για να μη φάγει αυτός ξύλο, παρέδιδε όλους τους θησαυρούς της (σ. 178).
Τέτοιες
θέσεις και παρατηρήσεις ωστόσο δε θα μπορούσαν ποτέ να εξευμενίσουν τις οργισμένες
φεμινίστριες που, από τα τέλη της δεκαετίας του '60, είχαν αρχίσει να διαμαρτύρονται
-και στην Ελλάδα όπως και σε άλλες χώρες- για το στερεότυπο τρόπο, με τον οποίο
παρουσιάζονταν οι γυναίκες, όχι μόνο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και στα
βιβλία, και ειδικότερα στα παιδικά. Βιβλία σαν τον Τρελαντώνη
χαρακτηρίστηκαν "σεξιστικά". Και οι παιδαγωγοί κλονίστηκαν. 'Επρεπε να
περάσουν κι άλλα χρόνια, να συμπληρωθεί μισός αιώνας περίπου από την εποχή που
πρωτοεκδόθηκε το βιβλίο (1932), για να ηρεμήσουν τα πνεύματα και να διατυπωθούν
επίσημα από ειδικούς, νηφαλιότερες απόψεις για το όλο ζήτημα. Στο βιβλίο The Child and the Book (1981), π.χ., ο Βρετανός καθηγητής της Εξελικτικής Ψυχολογίας
και μελετητής της παιδικής λογοτεχνίας Ν. Τucker θα παρατηρήσει:
Οι αντιλήψεις των παιδιών για το ρόλο του
φύλου τους διαμορφώνονται από ποικίλους παράγοντες και είναι άδικο να γίνονται
τα βιβλία οι αποδιοπομπαίοι τράγοι. Και: η λογοτεχνία
οποιασδήποτε αξίας δεν είναι συνώνυμη με το μάθημα της κοινωνιολογίας.[ii]
Στο
18ο Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (Cambridge, 1982), ο διεθνούς κύρους κριτικός, ερευνητής και
συγγραφέας παιδικών βιβλίων Aidan Chambers, επίσης Βρετανός, θα τονίσει:
Το καινούριο που έφερε ο αιώνας μας είναι
η νέα γνώση γύρω από το "αρσενικό" και το "θηλυκό". Είμαστε
βέβαιοι τώρα ότι καθένα από τα δυο γένη περιέχει στοιχεία από το αντίθετό του κι ότι αυτό έχει μεγάλη
σημασία. Το σωστό "πάντρεμα" αυτών των δύο στοιχείων, άσχετα με το ποιο
επικρατεί, δημιουργεί πληρότητα. Δε θέλω διόλου να νομιστεί ότι υποστηρίζω οποιαδήποτε
κατάσταση "unisex"
-κάθε άλλο! Μιλώ μονάχα για ολοκλήρωση της προσωπικότητας που προέρχεται από την
ισορροπία στον εσωτερικό μας κόσμο του Animus και της Anima (σύμφωνα με τους όρους του Γιουγκ). Μόνο μαζί με τούτη
την ισορροπία μπορεί να έρθει και η άλλη, στον κόσμο τον εξωτερικό, στην κοινωνία,
με τις κοινωνικές, ηθικές και πολιτικές διαστάσεις του θέματος, σχετικά με τη
θέση των δύο φύλων. Μη φανταστείτε, παρακαλώ, ότι μιλώ απλώς για την απελευθέρωση της γυναίκας. Μια
τέτοια διεκδίκηση είναι μονομερής και λαθεμένη, όταν αφορά μόνο την εξωτερική
πλευρά του ζητήματος. Πρόκειται για την αναγνώριση της αναγκαιότητας να συνυπάρχουν
σε αρμονία τα δύο αυτά στοιχεία, τόσο μέσα μας όσο κι έξω, στην κοινωνία. Η
επίδραση αυτής της αλλαγής φαίνεται ήδη στα τωρινά παιδικά βιβλία. Κι αυτό δεν
είναι αποτέλεσμα μόνο της φεμινιστικής προπαγάνδας που κατεβάζει το επίπεδο της
συζήτησης σε διεκδικήσεις του τύπου "πρέπει να δείχνουμε και τους άντρες
στην κουζίνα" ή "να δείχνουμε και τις γυναίκες σε ασχολίες που θεωρούνται
αντρικές" [iii].
Η Πηνελόπη
Δέλτα λοιπόν, πενήντα χρόνια νωρίτερα, καταγράφει με τέχνη κι ευσυνειδησία τη νοοτροπία
που επικρατούσε για τη θέση της γυναίκας και την ανατροφή των κοριτσιών στα
τέλη του περασμένου αιώνα, όμως αφήνει -για τον προσεκτικό αναγνώστη- να διαφανεί
αυτό που σήμερα έγινε πια κατανοητό: 'Οτι το ζητούμενο δεν είναι να παγιδευτεί
η γυναίκα και να υιοθετήσει ανδρικά πρότυπα, δεν είναι να σταθούμε στα
εξωτερικά στοιχεία αλλά να προβληματιστούμε, ώστε ν' αποκατασταθεί κάποτε η
φυσική αρμονία. 'Αλλωστε, με μόνο οδηγό τη διαίσθηση και την ευαισθησία της,
είχε ήδη πλάσει από το 1909 γυναικείες μορφές ολοκληρωμένες. Στο Παραμύθι
χωρίς όνομα, είναι η Γνώση που εμπνέει το Συνετό και ζευγαρώνει μαζί του
για το όφελος του κοινωνικού συνόλου αλλά και για να αποκατασταθεί η αρμονία στη
μέσα και την έξω του ανθρώπου φύση. Αυτό είναι το επιδιωκόμενο, όχι να
καταφέρει η Γνώση “ν' απαλλαγεί από το γυναικείο της πετσί”. Είναι η Φρόνηση
που καθοδηγεί για να ξυπνήσουν τελικά από το λήθαργο της κακομοιριάς και της ντροπής
οι Μοιρολάτρες και να θαυματουργήσουν. Να σε τι επίπεδο έβλεπε, προφητικά, το
όλο θέμα της ισοτιμίας των δύο φύλων η Δέλτα. Για κείνη, δεν είχε τόση σημασία
αν γυναίκες μαγείρευαν στο μεγάλο καζάνι, για να φάει ο στρατός. Σημασία είχε που
γυναίκες πρωτοστάτησαν ώστε να ξυπνήσει στους Μοιρολάτρες η ανάγκη για αξιοπρέπεια.
Είναι άδικο λοιπόν να συμπεραίνεται ότι η Δέλτα υποτιμά στο έργο της το γυναικείο φύλο. Ακόμη και στα ιστορικά μυθιστορήματά της, οι γυναίκες κατέχουν θέση ξεχωριστή και διαδραματίζουν ρόλο σημαντικότατο, χωρίς να προδίδεται η ιστορική αλήθεια ή το πνεύμα της εποχής. Παράδειγμα η Αλεξία στον Καιρό του Βουλγαροκτόνου. Και στο Για την Πατρίδα, η Θέκλα είναι που θα φέρει εις πέρας την ιερή αποστολή. Τυχόν ισχυρισμός ότι ακολουθεί τ' ανδρικά πρότυπα περί ηρωισμού, αυτοθυσίας, κ.λπ. ασφαλώς δε θα ευσταθούσε, εκτός κι αν παραδεχόμασταν ότι η φιλοπατρία, η λαχτάρα για ελευθερία και η ανάγκη για αξιοπρέπεια είναι μονοπώλια των ανδρών.
Αλλ' ακόμη κι
αν απορριφθούν τα παραπάνω επιχειρήματα και υποστηριχτεί ότι τα όσα ανιχνεύσαμε
δε φαίνονται αρκετά καθαρά και δε γίνονται εύκολα αντιληπτά από τα παιδιά, θα
έπρεπε άραγε να χαρακτηρίσουμε "αντιπαιδαγωγικό" τον Τρελαντώνη
με βάση την (αμφιλεγόμενη) άποψη ότι οι ανήλικοι αναγνώστες ταυτίζονται με τους
ήρωες του φύλου τους, οικειοποιούνται και αναπαράγουν τα στερεότυπα των ρόλων
των δύο φύλων"; Μα τότε θα έπρεπε ν' απορρίψουμε ως αντιπαιδαγωγικά πολλά
κομμάτια της Ελληνικής Μυθολογίας, της Αγίας Γραφής αλλά και πλήθος λαϊκών
παραμυθιών ή ιστορικών διηγημάτων και μυθιστορημάτων που μεταφέρουν νοερά τους
μικρούς αναγνώστες σε μια παλιότερη εποχή, όπου φαίνεται η τάση για υποτίμηση της γυναίκας.
Καλύτερα λοιπόν
να δεχτούμε την άποψη ότι η βίωση των ανισοτήτων μέσα από ένα λογοτέχνημα και η
γνώση των αδικιών που έχουν διαπραχθεί εις βάρος του γυναικείου φύλου ευαισθητοποιούν
τα παιδιά -αγόρια και κορίτσια- και τα κρατούν σε εγρήγορση, ώστε να μην επαναλάβουν
τα σφάλματα των προγενεστέρων τους.
'Αλλωστε το
τι πίστευε η Δέλτα για την αξία και τις δυνατότητες της γυναίκας, το απέδειξε
με τις πράξεις της. Μπορεί ο Τρελαντώνης να υποστήριζε ότι τα κορίτσια είναι
περιττά στον κόσμο (σ. 170). Εκείνη διατράνωσε με τη ζωή της το αντίθετο.
Πέρα από το συγγραφικό της έργο, ήταν πάντα παρούσα στην πνευματική και πολιτική
ζωή του τόπου, ενώ, παράλληλα, ανάθρεψε τρεις κόρες που διακρίθηκαν στην κοινωνία.
Μπορεί ο Τρελαντώνης να έλεγε περιφρονητικά: - Σεις τα κορίτσια είστε φοβιτσιάρες,
δε θα κάνετε ποτέ σας τίποτα (σ.34). Εκείνη και πολλά έκανε αλλά και δε φοβήθηκε
διόλου να δώσει τέρμα στη ζωή της, όταν, άρρωστη βαριά, κατάλαβε ότι, στα άραχνα
χρόνια της γερμανικής κατοχής που έρχονταν, το ανάπηρο πια κορμί της μόνο βάρος
κι εμπόδιο θα ήταν για την οικογένειά της. Μια οικογένεια που, χωρίς την έγνοια
για τη δική της μάταιη περίθαλψη, θα κατάφερνε να προχωρήσει πάραυτα και
απερίσπαστη σε παθητική ή ενεργητική αντίσταση κατά των κατακτητών. Κι έφυγε
όπως ο θαρραλέος της ήρωας, ο Βυζαντινός Αλέξιος: Για να μπορέσουν οι άλλοι να
ζήσουν Για την πατρίδα.
Σημειώσεις:
[i]. Βλ. το άρθρο της Μηνύματα της Πηνελόπης Δέλτα μέσα από τα παιχνίδια των ηρώων του
ΤΡΕΛΑΝΤΩΝΗ και του ΜΑΓΚΑ, στο περιοδικό ΔIΑΔΡΟΜΕΣ, τεύχος 16,
σελ. 330.
